توبه و شرایط آن
ارسالی محترم عبدالله محمدی
همه انسانها زمانی که از مادر زاده می شوند با فطرتی پاک قدم به این دنیا می‌گذارند به گونه ای که اگر این انسان در محیطی سالم چه از نظر عقیدتی یا اخلاقی پرورش یابد انسان وارسته ای خواهد شد. اما همین انسان در طول زندگیش به خاطر ناسالم بودن محیط خانواده یا اجتماع و جمع دوستانش یا به خاطر تعالیم غلط و یا به خاطر برآوردن نیازهایش که می‌خواهد در یک شبه راه صد ساله را بپیماید به دلیل نداشتن پشتوانه اعتقادی سالم، راه خطا را در پیش می‌گیرد، اما وقتیکه متوجه سیاهکاریهایش می گردد تصمیم به برگشت از راههای رفتۀ غلطش می گیرد که این همان آغاز تولد وی می باشد که به توبه معروف است. اما توبه شرائطی دارد که پشیمانی نقطه آغازین آن می باشد و اگر توبه با این شرایط همراه نباشد، نه تنها توبه نکرده ایم، بلکه این عمل ما در حد احساسات است و بس.
معنای توبه
توبه به معنی بازگشت است یعنی اینکه بندۀ گناهکار به خاطر پیشیمانی از کارهای خلاف انجام داده اش، به سوی خدا توبه نموده و راه اطاعت خدا را در پیش بگیرد، درآيۀ 17 سورۀ النساء ميخوانيم که " خداوند توبه کسانی را می‌پذیرد که از روی نادانی بدی کنند و بزودی توبه نمایند آنانند که خداوند توبه آنان را می‌پذیرد" و علاوه بر این آیه در آیات متعدد قرآن کريم انسان گناهکار را دعوت به توبه می نماید و می فرماید که از رحمت خداوند ناامید نشوید.
لازم به توضیح است به کسی که به اطاعت از هوای نفس وشهواتش اقدام کند نادان گفته می‌شود چرا که در حالت طغیان شهوت، دیگر عقل کارایی ندارد و حاکم نيست.
زمان توبه
انسان گناهکار باید در اولین موقعیتی که متوجه گناه خود شد توبه کند و تصمیم بگیرد که دیگر گناهی از او سر نزند و علاوه بر پشیمانی از گناهش و تصمیم بر عدم تکرار دوباره آن، سعی در جبران گناهش را نیز بکند و در توبه کردن خود سستی نکرده و آن را به امروز یا فردا نیاندازد چرا که انسان نسبت به زمان مرگش اطلاعی ندارد، و ممکن است در اثر سستی برای توبه مرگش فرا برسد و او بدون توبه گناهکار بمیرد.
آثار گناه در دل
البته لازم به توضیح است که خودداری از بدیها و گناهان خیلی بهتر از بدست آوردن کمالات است و در حدیثی آمده که اگر عمل صالح انجام نمی دهید پس گناه نکنید، زیرا کسی که بنا می کند و خراب نمی کند بنایش بالا می رود هر چند کم باشد و کسی که بنا می کند و خراب می کند بنایی ندارد. چون گناه اثرات زیانباری در دل انسان می‌گذارد که به همین راحتی نمی توان از این اثرات جان سالم به در برد. در حدیثی آمده است که: در قلب هر انسانی نقطه سفیدی است که چون گناهی انجام می‌دهد نقطه سیاهی در آن نقش می‌بندد، در صورتی که انسان به گناهش ادامه دهد سفیدی از بین رفته و سیاهی همه جای آن را فرا می‌گیرد و همچنین یاد مان باشد که هیچ چیزی مانند گناه دل را خراب نمی کند و دومین اثرش این است که باعث قساوت قلب در انسان می شود.
توبه مفید
برای اینکه ما خود را از گناه پاک کنیم باید سعی کنیم تا:
اولاً دیگر گناه نکنیم چرا که گناه نکردن خیلی آسانتر از توبه کردن می باشد.
دوم اینکه فورا از گناهی که مرتکب شده ایم زود توبه کنیم چون اگر بازگشتی از گناه نکنیم به تدریج در روح ما رسوخ کرده به طوری که با تکرار برای چندمین بار، دیگر احساس پیشمانی به ما دست نمی‌دهد. به این خاطر است که بیشتر فریاد جهنميان نیز به خاطر، تاخیر انداختن توبه می باشد.
سوم اينکه از اصرار ومداومت بر گناه دوری کنیم چرا که بزرگترین گناه در پیش خدا گناهی است که شخص بر آن مداومت و اصرار ورزد فلذا در آیه سوم آل عمران می‌خوانیم: " پرهیزگاران کسانی هستند که چون مرتکب عملی زشتی شوند یا به خود ستم کنند خدا را یاد کرده از گناهان خویش استغفار می کنند و از روی علم و آگاهی اصرار بر اعمال زشت خود نمی ورزند، و جز خدا آمرزنده گناهان کیست؟".
با در نظر گرفتن اینکه گناه در پیشگاه خداوند متعال صورت می گیرد، هر چند هم کوچک باشد باز گناه خیلی بزرگی است فلذا ما باید از گناهانی که کوچک و ناچیز به حساب می آیند نیز دوری کنیم چرا که با توجه به مطالب یاد شده در بالا مورد بخشش الهی قرار نمی گيريم. در حدیثی می خوانیم که به کوچکی گناه نگاه نکنید بلکه به بزرگی وعظمت کسی بنگريد که نسبت به او گستاخی کرده اید.
شرايط توبه
وقتی در زندگی لحظاتی به خود می آئیم متوجه می شویم که در جریان عادی زندگی مان کارهایی اشتباه را به خاطر مصلحت خودمان یا به خاطر روند بایستی با دیگران انجام داده ایم که نباید انجام می‌دادیم، فلذا ناراحت و پشیمان شده و به خود مان می گوئیم که دیگر اینکار را انجام نمی دهم که در اصطلاح دینی به اینکارتوبه می گویند.
اما واضح است که فقط پشیمانی از کارهای اشتباه گذشته، برای توبه کافی نیست بلکه توبه شرایطی را دارد که اگر آن شرایط را به جا نیاوریم، نه تنها ما توبه نکرده ایم بلکه باید بدانیم که این پشیمانی، بیش از یک حالت احساسی نیست که در طول زمان به خاطر عدم توبۀ واقعی وتکرار آن کارها واشتباه ممکن است به دلیل روزمره گی، عادت شده و دیگر به جایی برسیم که از انجام کار اشتباه کوچکترین احساس ندامت نیز نخواهیم داشت اما شرایط توبه به طور مختصر به ترتیب زیر است:
1- پشیمانی
به یاد داشته باشیم که توبه آن است که از کار زشت به خاطر زشت بودنش دست بکشیم نه به خاطر ترس از آبرو یا زیانهای جسمی و شخصیتی و نه به خاطرحفظ آبرو.
از کارهای اشتباهی که کرده ایم واقعا، پشیمان باشیم تا جائیکه حتی وقتی شیرینی آن گناه بعداً به یاد ما می آید نه تنها اظهار شادمانی نکنیم بلکه، در این حالت بیشتر از گذشته پشیمانی خود را آشکار نمائیم. چرا که توبه، جز پشیمانی مفهوم دیگری ندارد.
مطلب دیگری که در این جا نباید فراموش کنیم این است که توبه فقط در انجام گناهان کبيره مانند غيبت، زنا و قتل و غیره نیست بلکه ما باید در مقابل گناهان به ظاهر کوچک نیز توبه کنیم چون که بزرگترين گناه گناهی است که انجام دهنده آن گناه را کوچک بشمارد. پيامبر اکرم صلی الله عليه وسلم می فرمایند: از محقرات که بخشیده نمی‌شوند بپرهیزید؟ سوال شد که محقرات چیست؟ حضرت فرمودند، آن کسی که گناهی را انجام می دهد و می‌گوید کاش همه گناهان من اینگونه بود.
2- تصمیم به ترک همیشه گی گناه
برای همه ما ثابت شده است که وقتی برای اولین بار با یک کار خلاف عرف و شرعی روبرو می شویم بسیار ناراحت می شویم و هر وقت که به یاد آن کار می افتیم باز ناراحت می شویم اما وقتی که یک کار خلاف را چندین بار انجام دادیم دیگر اين احساس در ما از بين رفته و کار عادی برای ما تلقی می گردد. بر این اساس ما باید سعی کنیم که اولا گناه نکنیم، ولی اگر به هر دلیلی نتوانستیم خود مان را از انجام دادن گناه باز بداریم باید تصمیم محکمی برای ترک آن را بگیريم چرا که بزرگترین گناه نزد خداوند متعال بر اساس احادیث، گناهی است که ما آن گناه را برای دفعات بعدی نیز تکرار کنیم چون گناه هر قدر هم به نظر ما کوچک باشد، در اثر مداومت و تکرارش، به گناه بزرگی تبدیل خواهد شد. و آخرین مطلب اینکه کسی که از گناهی طلب آمرزش از خداوند می کند درحالی که آن را دوباره انجام می دهد مانند کسی است که خدای خویش را مسخره کرده است.
3- ادای حقوقی که ضایع شده است
پشیمانی از انجام گناهی شرط لازم است نه شرط کافی، یعنی وقتی که ما نسبت به کارهای بدی که انجام داده ایم اظهار پشیمانی کردیم نباید فکر کنیم که کار تمام شده، بلکه باید بدانیم که هنوز در اول راه هستیم و باید برای جبران کارهایی که انجام داده ایم حداقل دو کار را انجام دهیم:
اول اینکه وضعیت خود را مورد بررسی قرار دهیم و ببینیم که آیا ما به خودمان ظلمی کرده ایم یا نه؟ و اینکه نسبت به حق خداوندی مانند نماز و روزه وغيره … سستی نموده ایم یا نه؟ که اگر چنین بود باید با به جا آوردن قضای وظایف عبادی مان از خداوند درخواست پذیرش توبه خود را داشته باشیم.
در مرحله دوم ببینیم آیا، حقوقی از دیگران را نیز ضایع کرده ایم یا نه؟ که اگر کرده باشیم باید در صدد جبران این حقوق از دست رفته آنها باشیم، که یا ما باید آن حقوق از دست رفته دیگران را جبران کنیم و یا رضایت آنها را جلب کنیم.
4- تبدیلی بدیها به نیکیها
در مرحلۀ بعدی ما باید سعی کنیم تا اعمال خوب را در اثر تکرارشان، در خودمان حاکم وجاگزين اعمال بد خويش بگردانيم یعنی اگر قبلا در مسیر خلاف و گناه حرکت می کردیم از اين به بعد در مسیردرست و اطاعت خداوندی قدم برداریم. بنا براین باید در انجام کارهای شایسته تلاش کنیم تا با ایمان و عمل صالح مان، آثار سیاهی و ناپاکی را که در اثر گناه در دل مان ایجاد شده بود را پاک کرده از بین ببریم و به جایش با اعمال خوب آن را روشن و پاکیزه نمائیم؛ در آیه هفتاد و دوی سورۀ فرقان نیز آمده که:" مگر کسی که توبه کند و ایمان آورد و عمل شایسته انجام دهد آنگاه خداوند بدی های شان را تبدیل به نیکی خواهد کرد".
پس با توجه به مطالب یاد شده در بالا توبه واقعی، علاوه بر پشیمانی از کارهای گذشته نیازمند شرایطی است که اگر ما آن شرایط را رعایت نکنیم، نه تنها ما توبه نکرده ایم بلکه هم خودمان و هم خدا را به بازیچه گرفته ایم، که آيۀ 18 سورۀ النساء نیز به این حقیقت اشاره دارد" اما آنان که به کار زشت خود ادامه می دهند تا مرگ شان فرا می رسد آن وقت می گویند الآن توبه کردیم، و نیز کسانی که در حال توبه می میرند، توبه و بازگشت ندارند، برای ایشان عذابی دردناک آماده کرده ایم".
خداوند (ج) برای همه ما توفیق توبه را عنایت فرموده، مارا کاملاً از خوابهای غفلت بیدار و متوجه سیاهکاریهای مان ګرداند تا قبل از رسیدن مرګ ناګهانی فرصتی داشته باشیم برای نجات خویش و خوشنودی خالق مهربان. آمین