مد چیست؟
مد درلغت: زیاد کردن، امتداد و کش کردن را گويند.
مد در اصطلاح علم قرآئت: کش کردن وطولانی ساختن صدا به اندازۀ يک الی سه الف در هنگام تلفظ یکی از حروف سه گانۀ مد به سبب مواجه شدن با اسباب مد را “مد” گويند.
حروف مد سه ا ند: واو ساكن كه حرف ما قبل آن ضمه (پيش) داشته باشد ، يای ساکن که حرف ما قبل آن کسره (زير) داشته باشد، الف ساکن كه حرف ما قبل آن فتحه ( زبر) داشته باشد مانند : کلمۀ ( نوحيها ) كه هرسه حروف مد وشرايط آنها درين کلمه موجود اند، يعنی واوکه ما قبل آن حرف نون مضموم است، يا که ما قبل آن حرف (ح) مكسوراست، و الف که ما قبل آن حرف ( ﮬ ) مفتوح ديده ميشود. و اين حروف سه گانه را حروف مد ميگويند .
مقدار کشش حروف مدی: مقدار کشش و یا طول صدا در تلفظ حروف مد در شرایط مختلف از سه حالت خالی نیستند:
1- یا به صورت القصر (کوتاه به اندازۀ یک الف یا دو حرکت) خوانده میشود.
2- یا به صورت التوسط (متوسط و میانه به اندازۀ دو الف یا 4 حرکت) خوانده میشود.
3- و یا به صورت مد (طولانی و دراز به اندازۀ سه الف و یا 6 حرکت) خوانده میشود.
مقدار یک حرکت: علماء علم تجوید مدت یا اندازۀ کشش یک حرکت را به اندازۀ جمع کردن و یا باز کردن یک مشت به حالت متوسط (نه با سرعت و نه آهسته) تعین نموده اند، و تعدادی اندازۀ آنرا به مقدار شمردن ارقام (یک، دو، سه…) تعین نموده اند.
انواع مد: مد به صورت عموم دو نوع ا ست : مد اصلى يا طبيعى (قصير) و مد فرعى يا غير طبيعى (طويل).
الف:– مد طبيعى ، مد اصلی (مد قصیر) : مدى را گويند كه بعد ازحرف مد، سبب مد ( همزه ويا سكون ) نباشد : قالَ – كانَ – فى قلوبِهم – لايلاف – قالوا و غيره .
حكم مد طبيعى: مد طبیعی مد کوتاهی است كه کش کردن اين مد به اندازۀ يک الف (دوحرکت) حتمی است مانند اينكه يك دوگوئيم، ودرقرآن کريم اکثرمدها ازاين نوع اند .
تشریح بیشتر: مد طبیعی باید به اندازۀ دو حرکت کش شود. کشش حرکت اولی بخاطر علامه یا حرکتی است که بر سر یا زیر حرف ما قبل قرار دارد، و کشش حرکت دومی بخاطر مقدار کشش خود حروف مدی (الف، واو، یا) می باشد. چنانکه در مثالهای قَالَ يقُولُ قِيلَ دیده میشود که حركت قاف در هر سه مثال همان حرکت اولی و حرکت الف، واو، یا همان حرکت دومی است که برای ادای درست مد طبیعی نیز کششی به مقدار جمعا دو حرکت ضروری می باشد.
حالات استثنائی یی مد طبیعی:
– در حالیکه حروف مدی تحت تنوین واقع شوند، در حالت وقف مد طبیعی اداء میشود و در حالت وصل اداء نمیشود. مانند: علیماً حکیما — حکیماً علیما.
– در حالیکه حروف مدی به حالت التقاء ساکنین واقع شود ( بعد از حرف مدی حرف ساکن قرار داشته باشد)، در حالت وقف مد طبیعی اداء میشود و در حالت وصل کاملاً مد طبیعی حذف میشود و اصلا حرف مد از بین میرود و تلفظ نمیشود. مانند: کانتا اثنتین، قالا الحمدلله، يَا أَيُّهَا الَّذِينَ، كَانَتَا اثْنَتَيْنِ،
ب:– مد غير طبيعى، مد فرعی ( مد طويل) : مدى را گويند كه بعد از حرف مد، سبب مد یعنی همزه ويا سكون (چه سکون اصلی و یا سکون عارضی) آمده باشد مانند: و لوشاء ربك – دابٌة – الرٌحیمِ – ولا الضٌآلِین – هؤلا – قائمة – اناَ اوحينا – قولوآ منا – ياآيهاالذين و غيره .
وَحَآجَّهُۥ قَوْمُهُۥ قَالَ أَتُحَـٰٓجُّوٓنِّى فِى ٱللَّهِ وَقَدْ هَدَىٰنِ وَلَآ أَخَافُ مَا تُشْرِ‌كُونَ بِهِۦٓ إِلَّآ أَن يَشَآءَ رَ‌بِّى شَيْـًٔا ۗ وَسِعَ رَ‌بِّى كُلَّ شَىْءٍ عِلْمًا ۗ أَفَلَا تَتَذَكَّرُ‌ونَ (الانعام- آیة 80)
حكم مد غير طبيعى: مد غیر طبیعی مدی است که نظر به شرایط و حالات از یک الی سه الف ( دو الی شش حرکت) امتداد داده میشود.
انواع مد طبیعی، مد اصلی (مد قصیر)
بعد از آنکه مد طبیعی را شناختیم، باید متذکر شد که مدهایی نیز وجود دارند که در مواصفات و چگونگی تعامل با حرکات و حروف دیگر از لحاظ کشش صدا همانند مد طبیعی بوده و یا با آن یکسان می باشند، بناءً آنهارا نه به صفت انواع مد طبیعی، بلکه میتوان به صفت ملحقات مد طبیعی و یا مدهای همنوع مد طبیعی شناخت که عبارتند از 5 مدی که قرار ذیل اند:
1- مد عوض:
مدی است که در حالت خاصی در عوض مد دیگری اداء میگردد ( یعنی هنگامیکه همزۀ بعد از حرف مد غیر طبیعی دو زبرداشته باشد و بر آن توقف صورت گیرد، به عوض مد غیر طبیعی مد طبیعی (کوتاه به اندازۀ دو حرکت) اداء میگردد.
بطور مثال: “سوآءً ” که در حالت وقف “سوآءا” خوانده میشود. …سَوَاءً الْعَاكِفُ فِيهِ… (سورۀ حج، آیۀ 25)
2- مد بدل:
هرگاه همزه که سبب مد بوده و معمولا بعد از حرف مد میآید، جایش را تبدیل نموده و قبل از حرف مد بیآید، به شکل مد طبیعی اداء میگردد، یعنی صدا به اندازۀ یک الف و یا دو حرکت امتداد داده میشود.
مد بل وقتی نوعی از مدهای طبیعی (قصیر) شمرده میشود که حرف بعدی یی حرف مد مشدد نباشد. ( چون در آنصورت بنام مد بدل لازم یاد شده و نوعی از از مدهای غیر طبیعی شمرده میشود که در درسهای بعدی آنرا بررسی خواهیم کرد.
بطور مثال: ءامَنوا، أُوتوا،ءِایماناً (وَالَّذِينَ آمَنُوا)، ، (لِيَزْدَادُوا إِيمَانًا مَعَ إِيمَانِهِمْ).
3- مد صلة الصغری (وصل کنندۀ کوچک):
هرگاه حرف هاء ضمیر (هاء اشاره به غایب) دارای ضمه یا کسره باشد و در بین دو حرف متحرک واقع گردد بشرطیکه حرف متحرک دومی همزه نباشد ، و بر آن توقف صورت نگیرد بلکه به حالت وصل خوانده شود، به شکل مد طبیعی اداء میگردد یعنی صدا بر آن به اندازۀ یک الف و یا دو حرکت امتداد می یابد، اما در صورتیکه بر آن توقف صورت گیرد، هاء ضمیر فقط ساکن خوانده میشود. و مد از بین میرود.
علامۀ هاء ضمیر: علامۀ هاء مضموم (پیش دار) واو کوچکی است که بر آن قرار میگیرد و علامۀ هاء ضمیر مکسور(زیر دار) یای کوچکی است که بر آن قرار میگیرد.
بطور مثال: مَآ أَغْنَىٰ عَنْهُ مَالُهُۥ وَمَا كَسَبَ…، مَا فَضَّلَ ٱللَّهُ بِهِۦ بَعْضَكُمْ…
حالات استثنائی مد صلة الصغری:
الف: در تمام قرآن کریم فقط یکجا هاء ضمیر بین دو حرف متحرک واقع نشده ولی باز هم به شکل مد طبیعی خوانده میشود، یعنی صدا به اندازۀ یک الف یا دو حرکت امتداد می یابد و آن عبارت از کلمۀ “فیه” در آیۀ 69 سورۀ الفرقان می باشد: …وَيَخْلُدْ فِيهِۦ مُهَانًا…
ب: همچنان کلمۀ دیگری نیز در قرآن کریم حالت استثنائی یی خاصی دارد یعنی با آنکه هاء ضمیر در بین دو حرف متحرک واقع شده و تمام مواصفات و شرایط مد صلة الصغری را دارا است، ولی صدا به اندازۀ دو حرکت امتداد نمی یابد، و آن کلمۀ “یَرضَهُ” در آیۀ 7 سورۀ الزمر می باشد: وَإِن تَشْكُرُ‌وا۟ يَرْ‌ضَهُ لَكُمْ…
4- مد تمکین:
مد تمکین دو حالت دارد:
الف: هرگاه دو یای مکسوره که اولی مشدد (دارای شد) بوده و دومی حرف مد باشد پیوسته باهم بیایند، به شکل مد طبیعی یعنی به اندازۀ دو حرکت اداء میگردد.
بطور مثال: وَإِذَا حُيِّيتُم بِتَحِيَّةٍ ، وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ.
ب: هرگاه بعد از حرف مد حرف هم مثل و هم مانند آن بیاید، باز هم صدا به اندازۀ دو حرکت امتداد می یابد.
بطور مثال: يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ ٱصْبِرُ‌وا۟ وَصَابِرُ‌وا۟ وَرَ‌ابِطُوا۟… ، وَالَّذِي يُمِيتُنِي…
5- مد لین (مدیکه به نرمی اداء میگردد): هرگاه دو حرف واو و یا در حالتیکه حرف ماقبل شان مفتوح (دارای زبر) باشد و بعد از آن فقط یک حرف قرار داشته باشد به شکل مد لین اداء میگردند. بطور مثال: بَیتٌ، خَوفٌ، شَئٍ، نَومٌ.
مد لین وقتی نوعی از مد طبیعی (قصیر) محسوب می شود که به وصل خوانده شود، اما اگر به وقف خوانده شود، پس نوعی از مد های غیر طبیعی ( نوع دوم مد عارض لسکون محسوب میشود که در درسهای اینده آنرا بررسی خواهیم کرد).
حکم مد لین: کش کردن وامتداد آن در شرایط مختلف از يک الی سه الف ميباشد. (در حالت وصل به اندازۀ 2 حرکت و در حالت وقف از 4 الی 6 حرکت امتداد داده میشود).
بطور مثال: لَيْلَةُ ٱلْقَدْرِ خَيْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ – وَءَامَنَهُم مِّنْ خَوْفٍۭ
6- مد الف ها یا مد حروف مقطعات:
بعضی از حروفیکه بعضی از سوره های قرآن با آن آغاز میشوند، همانند مد طبیعی صدا در آنها به اندازۀ دو حرکت کش میشود (چه در حالت وقف و چه در حالت وصل) که آنها در جملۀ “حی طهر” جمع شده اند و پنج حرف ( حا، را، طاء، ها، یا) می باشند.
اما بطور جمعی این حروفیکه سوره های قرآن با آنها آغاز میگردند، بدون تکرار 14 حرف اند که در جملۀ “نص حکیم قاطع له سر” جمع گردیده اند (ن، ص ح، ک، ی، م ق، اط،ع ل، هـ، س، ر) که این مجموعه شامل آن شش حرف مذکور نیز می باشد.
البته حروف چهارده گانۀ مذکور از لحاظ کشش صدا به سه نوع می باشند که در زیر ذکر گردیده اند:
الف: قسمیکه در آن بجز خودش حرف مدی وجود ندارد و آن عبارت از فقط حرف “الف” می باشد.
ب: قسمیکه در آن حرف مد وجود دارد و اگر آنهارا بخواهیم به شکل هجاء بنویسیم با دو حرف نوشته میشوند، که همه مانند مد طبیعی به اندازۀ دو حرکت کش میشوند و عبارتند از همان شش حرف “حی طهر”.
ج: قسمیکه در آن سبب مد سکون اصلی و لازمی بوده و در صورتیکه آنهارا به شکل هجاء بنویسیم از سه حرف تشکیل میشوند که در وسط آن حرف مد و در آخر آن سکون آمده و به همین خاطر به شکل مد غیرفرعی یعنی به اندازۀ شش حرکت کش میشوند. آنها عبارتند از 8 حرفیکه در جملۀ ” سنقص علمک” (س، ن، ق، ص، ع، ل، م، ک).
بطور مثال: آغاز سورۀ مریم- (كٓهيعٓصٓ).
انواع مد غير طبيعی
انواعی که ارتباط به همزه دارند:
1- مد متصل (مد واجب): مدى را گويند كه بعد ازحرف مد سبب آن ( همزه ) باشد وهردو در يك كلمه پهلوى هم قرار گيرند مانند: اولئك – هئولاء – جئ – سوءُ و غيره .
این مد را بخاطری مد واجب می نامند که کش کردن آن به اندازۀ 4 یا پنج حرکت بر قاری واجب بوده و در حالت وقف کش کردن آن به اندازۀ 6 حرکت نیز جواز دارد.
2- مد منفصل (مد جائز): و آن عبارت از مديست كه بعد ازحرف مد سبب آن ( همزه ) باشد وهردو در دو كلمۀ جداگانۀ پهلوی همديگر واقع شوند ، به اين معنى كه حرف مد در انتهاى كلمه اول و سبب مد در ابتداى كلمه دوم قرار گيرند مانند : ربنا آمنا – انى اعلم – فى اذانهم – قالوا آمنا و غيره.
این مد را بخاطر مد جائز نیز مینامند که مقدار کش کردن آن به اندازۀ 4 یا 5 و یا در حالت وقف به اندازۀ 2 حرکت نیز جواز دارد.
3- مد صلة الکبری (وصل کنندۀ بزرگ):
مد صلة الکبری هرگاه حرف هاء ضمیر (هاء اشاره به غایب) دارای ضمه یا کسره باشد و در بین دو حرف متحرک واقع گردد و حرف متحرک دومی همزه باشد ، و بر آن توقف صورت نگیرد بلکه به حالت وصل خوانده شود، بر خلاف صلة الصغری که به شکل مد غیر طبیعی اداء میگردد یعنی صدا بر آن به اندازۀ 4 الی 5 حرکت امتداد می یابد، اما در صورتیکه بر آن توقف صورت گیرد، هاء ضمیر فقط ساکن خوانده میشود. و مد از بین میرود.
علامۀ هاء ضمیر: علامۀ هاء مضموم (پیش دار) واو کوچکی است که بر آن علامۀ مد نیزقرار میگیرد و علامۀ هاء ضمیر مکسور(زیر دار) یای کوچکی است که بر آن علامۀ مد نیزقرار میگیرد.
بطور مثال: يَحْسَبُ أَنَّ مَالَهُۥٓ أَخْلَدَهُ – وَلَا يُشْرِ‌كْ بِعِبَادَةِ رَ‌بِّهِۦٓ أَحَدًۢا
انواعی که ارتباط به سکون دارند:
انواعی که ارتباط به سکون دارند به صورت عموم دونوع اند: (الف- مد عارض لسکون ب- مد لازم با انواع آن)
الف: مد عارض لسکون و انواع آن:
1- مد عارض لسكون: مدى را گويند كه سبب آن ( سكون ) اصلى نبوده بلكه بواسطه و قف نمودن حرف آخر كلمه ساكن گردد مانند: المؤمنون- السابقون – رب العالمين – نستعين و غيره . و اگر در چنين حالتى وقف صورت نگيرد و وصل خوانده شود حکم مد غیر طبیعی آن از بين ميرود.
حکم مد عارض لسکون: کش کردن وامتداد آن به اندازۀ يک الی سه الف ميباشد. (در حالت وصل فقط به اندازۀ 2 حرکت و در حالت وقف به اندازۀ 4 یا 6 حرکت امتداد می یابد).
2- مد لین (مدیکه به نرمی اداء میگردد): این مد نوع دوم مد عارض لسکون بوده و هرگاه دو حرف واو و یا در حالتیکه حرف ماقبل شان مفتوح (دارای زبر) باشد و بعد از آن فقط یک حرف قرار داشته باشد به شکل مد لین اداء میگردند. بطور مثال: بَیت، خَوف، شَئ، نَوم.
حکم مد لين: کش کردن وامتداد آن از يک الی سه الف ميباشد. (در حالت وصل به اندازۀ یک الف و در حالت وقف سه الف امتداد می یابد).
بطور مثال: لَيْلَةُ ٱلْقَدْرِ خَيْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ – وَءَامَنَهُم مِّنْ خَوْفٍۭ
ب: مد لازم و انواع آن:
1- مد مثقل كلمى: عبارت از مدی است که بعد از حرف مد سبب آن سکون مدغم شده (سکونيکه درشد پنهان شده) باشد وهردو دريک کلمه پهلوی هم قرارگيرند. مانند: الضَّالِّينَ ، دَابَّةٍ ، تَأْمُرُونِّي و غيره.
مثقل بخاطری نامیده شده است که بواسطۀ شد بطور ثقیل، محکم و پخته اداء میشود، و کلمی بخاطریکه حرف مد و سبب آن هردو در یک کلمه باهم یک جا آمده اند.
حکم آن: کش کردن ويا امتداد مد مثقل کلمی به اندازۀ سه الف يا شش حرکت می باشد.
2- مد بدل لازم:
هرگاه بعد از مد بدل (تعریف مد بدل در درسهای قبلی ذکر شده است)، حرف مشدد بیاید یا بعبارت دیگر بعد از مد بدل سکون لازمی که در شد پنهان است بیاید، به شکل مد غیر طبیعی (مد بدل لازم) اداء میگردد، یعنی صدا به اندازۀ سه الف و یا 6 حرکت امتداد داده میشود.
مانند: وَلَآ ءَآمِّينَ ٱلْبَيْتَ ٱلْحَرَ‌امَ – قُلْ ءَآلذَّكَرَ‌يْنِ حَرَّ‌مَ أَمِ ٱلْأُنثَيَيْنِ
3- مد مخفف كلمى: مدى را گويند كه بعد ازحرف مد سبب آن (سكون اصلى غیر مشدد) باشد و هردودريک کلمه قرار داشته باشند. مانند : ءَآلْـَٔـٰنَ وَقَدْ كُنتُم بِهِۦ تَسْتَعْجِلُونَ
حکم کش کردن ويا امتداد مد مخفف کلمی: به اندازۀ سه الف يا شش حرکت می باشد.
4- مد مثقل حرفى: عبارت از مديست كه بعد ازحرف مد سبب آن سکون مدغم شده (سکونيکه درشد پنهان شده) باشد وهردو دريک کلمه نه بلکه به شکل حروف مستقل پهلوی هم قرارگيرند. به تعبير ديگر بعد از حرف مد يكى از حروف مقطعات (شد دار) ذكر شود مانند:
الٓمٓ (لام + ميم = میم ساکن اولی در میم متحرک دومی ادغام شده و تبدیل به یک میم مشدد میشود که به همین خاطر مثقل یعنی تقیل و به شدت خوانده میشود).
طسٓمٓ (سین + ميم = آخرین حرفی که در تلفظ سین ادا میشود، نون ساکن می باشد که نظر به احکام نون ساکن (در درسهای قبلی ذکر شده است) در میم متحرک بعدی ادغام شده و تبدیل به یک میم مشدد میشود، به همین خاطر مثقل یعنی تقیل و به شدت خوانده میشود).
حکم کش کردن ويا امتداد آن: به اندازۀ سه الف يا شش حرکت است.
5- مد مخفف حرفى: مدى را گويند كه بعد ازحرف مد سبب آن (سکون اصلی بدون شد) باشد وهردوی آنها نه در یک کلمه، بلکه به شکل حروف مستقل در کنار یکدیگر قرار داشته باشند. يا به عبارت ديگر بعد از حرف مد،سبب مد يكى از حروف مقطعات قرآنى كه فقط ساكن بدون شد باشد ذكر گردد مانند : الٓر و غيره که بعلت عدم وجود شد مخفف یعنی سبک و آسان تلفظ میشود. الٓر: (آخرین حرفیکه در تلفظ حرف لام اداء میشود، حرف میم ساکن بدون شد میباشد).
حکم کش کردن ويا امتداد آن: به اندازۀ سه الف يا شش حرکت است.
ادامه دارد…