صبر؛ ضرورتی برای رسیدن به آرامش
ارسالی: احمد علی منصور
صبر در لغت شکیبایی و استقامت معنا شده است و قرآن و روایات اهمیت و موقعیت خاصی را برای آن قائل شده اند. خداوند در سوره مبارکه« العصر» می فرماید:«سوگند به عصر که همانا انسان در زیانکاری است مگر آنان که ایمان آورده، کردار شایسته نموده و توصیه به حق و صبر کردند.» کلمه«صبر» در مجموع ۱۰۲ مرتبه درقرآن ذکرشده است. در این مجال مختصری در ارتباط با ضرورت صبر واثرات ناشی از آن بیان می گردد.
مقدمه
طبیعت زندگی دنیا این است که با موانع و مشکلات و آفات همراه می باشد در مسیر انجام باید ها و نباید ها اغلب مشکلاتی است که اگر انسان از آنها نگذرد به مقصد نمی رسد.
در ضمن، همیشه آفات و مصائبی در کمین نعمتهاست که باعث از دست دادن آنها می شود. مصائبی در اموال و عزیزان و دوستان و مواهب دیگر. انسان بدون صبر و استقامت هم در جهات مثبت به جایی نمی رسد و هم در برابر عوامل منفی قادر به ایستادگی نیست. به همین دلیل کلید اصلی پیروزی ها صبر و شکیبایی است. افراد سست اراده و کم حوصله و کم استقامت بسیار زود از میدان حوادث می گریزند یا در برابر حجم مشکلات زانو می زنند. در حالات علمای بزرگ مذهبی و دانشمندان علوم دیگر که به اختراعات و اکتشافات بزرگی نایل شدند چیزی که بیش از هر چیز دیگر می درخشد صبر و استقامت آنهاست.
تعریف صبر
صبر در لغت به معنای حبس و بازداشتن است. هر گاه کسی خویشتن را از فعلی اختیاری باز دارد صبر کرده است. بنابراین صبر را در معنای عام آن می توان این گونه تعریف کرد: باز داشتن خود از عملی که مانع رسیدن به هدف و یا موجب تأخیر در رسیدن به هدف می شود. صبر در این معنا، خود به خود فضیلتی اخلاقی نیست، بلکه مقاومتی است که ناشی از تسلط فرد بر خویشتن است. این مقاومت در صورتی از لحاظ اخلاقی فضیلت خواهد بود که هدف شخص صابر، کمال اخلاقی و تقرب به خداوند باشد و صبر در برابر چیزی صورت گیرد که با کمال اخلاقی و تقرب خداوند در تعارض و تقابل باشد.
اقسام صبر
پیامبر اعظم (ص) انواع سه گانه صبر را به شرح زیر معرفی می نمایند: شکیبایی بر سه قسم است: شکیبایی در مصیبت و شکیبایی بر طاعت و شکیبایی از گناه.» صبر در مصیبت و صبر بر طاعت، شکیبایی در برابر امور ناخوشایند است و صبر از گناه صبر از امور خوشایند که میل و هوای انسان به آن گرایش دارد. اقسام صبر را می توان به گونه ای دیگر از زبان حضرت علی (ع) نیز معرفی کرد:» شکیبایی دو گونه است: شکیبایی بر آنچه خوش نمی داری و شکیبایی از آنچه دوست می داری.» صبر در واقع مقاومت نفس در برابر هواست. به عبارت دیگر صبر پایداری انگیزه دینی در برابر انگیزه های مخالف است. بعضی افعال به انسان کمک می کنند تا به کمال اخلاقی و قرب خداوند نایل شود و برخی مانع و مزاحم کمال او هستند. پس باید از افعالی که مزاحم کمال ما هستند خودداری کنیم و به عبارت دیگر، در برابر انگیزه های این گونه افعال مقاومت نماییم؛ یعنی صبر کنیم. انگیزه هایی که انسان را به کارهای معارض با کمال دعوت می کنند سه نوعند: ۱- برخی از آنها انسان را به شکایت از قضای الهی و اظهار ناخرسندی از آن دعوت می کنند. ۲- برخی از آنها انسان را دعوت به انجام افعالی خلاف کمال او می سازد. ۳- امیال و هواهای نفسانی است که انسان را به درک لذات ممنوع وادار می سازد.
صبر بر معصیت؛ برترین صبرها
ثواب و فضیلت صبر بر معصیت، به مراتب افزون تر از ثواب و فضیلت صبر بر طاعت است و ثواب و فضیلت صبر بر طاعت به مراتب بالاتر از ثواب و فضیلت صبر بر مصیبت می باشد. پیامبر(ص)، مراتب صبرهای سه گانه رابدین صورت بیان فرموده اند: “ کسی که در مصیبت صبر کند و با صبر نیکویش شدت آن را از سر بگذراند، خداوند برای او سیصد درجه می نویسد که فاصله درجات آن همچون فاصله آسمان و زمین است و کسی که بر طاعت صبر کند خداوند برای او ششصد درجه می نویسد که فاصله درجات آن همچون فاصله قعر زمین تا عرش است و کسی که بر گناه صبر کند، خداوند نهصد درجه برای او می نویسد که فاصله درجات آن همچون فاصله قعر زمین تا منتهای عرش است. “
آثار صبر
برخی از مهمترین آثار صبر به شرح زیر می باشد:
۱) صبر و ظفر قرین هم اند. امیرالمؤمنین(ع) می فرمایند: انسان شکیبا پیروزی را از دست نمی دهد اگر چه زمانی طولانی بر او بگذرد.
۲) انسان صبور از ارتکاب گناهانی همچون جزع بر قضای خداوند ایمن است و بر صبوری خود پاداش می گیرد: امیرالمؤمنین(ع) می فرمایند: اگر شکیبایی کنی حکم خدا بر تو جاری می شود و پاداش داده می شوی و اگر بی تابی کنی باز هم تقدیر خدا بر تو جاری است ولی گناهکاری.
۳) کسی که صبر می کند خداوند دعای او را مستجاب می کند و جبران مصیبت او را می کند.
۴) صابران که بر طاعات و معاصی شکیبایی می کنند، آخرتی نیکو دارندو پاداش های بی حساب خداوند بر آنان می بارد.
۵) صبر در برابر بلایا باعث رشد انسان و ترقی او در مراتب کمال است.
۶) صبر بر طاعت و معصیت انسان را بهشتی می کند.
۷) صبر باعث تبدیل مصائب به لطف و رحمت خداوند، آسودگی خاطر از حساب آخرت و دخول در بهشت می گردد.
رابطه صبر و ایمان
رابطه ایمان و صبر، دو طرف دارد: از یک سو ایمان نظری سازنده صبر است و از سوی دیگر، بدون صبر، ایمان عملی تحقق نمی یابد. صبر از مهمترین ارکان ایمان است چرا که در حدود ۷۰ آیه در قرآن در این باره سخن گفته شده است و در حدیث نبوی صبر نیمی از ایمان شمرده می شود. امام علی (ع)فرموده اند: ایمان بر چهار ستون استوار است: صبر و یقین و عدل و جهاد. صبر، مقاومت در برابر هر انگیزه ای است که انسان را از خداوند دور می کند؛ بنابراین تخلق به هر یک از اخلاقیات ایمانی نیازمند صبر است، زیرا در اخلاق، ایمان و خلق نیکو، با معیار اثر گذاری آن در تقرب انسان به خداوند نیکو شمرده می شود و در برابر هر خلق نیکو، نیازمند پایداری و تمرین و ممارست است. بنابراین ایمان به معنای معرفت و یقین به خداوند و اسمای حسنای او، شرط ضروری و مقدمه لازم صبر است. از طرف دیگر، ایمان علاوه بر اقرار زبانی و معرفت یقینی مشتمل بر عمل به ارکان نیز می باشد و عمل به مقتضای معرفت، خود نیازمند صبر و مقاومت است. در نتیجه می توان گفت بدون صبر، ایمان کامل که التزام عملی به دین خداست امکان پذیر نیست.
راه های تحصیل صبر
راه های تحصیل صبر را می توان این گونه خلاصه کرد:
۱) تقویت معرفت و یقین به خداوند و حکمت و خیرخواهی او
۲) توجه به آثار مثبت صبر
۳) توجه به این که ملکه صبر، شرط توفیق به انجام تکالیف و پرهیز از گناهان است و همه کارهای انسان با صبر به نتیجه خواهد رسید
۴) کسی که شکیبایی می کند افزون بر آنکه آخرتی نیکو دارد، زندگی دنیای او نیز آرام و موفقیت آمیزتر است. اندیشیدن به این واقعیت نیز انسان را به شکیبایی راغب می سازد
۵) ممارست برای تحصیل صبر
۶) اندیشیدن به عواقب و نتایج سوء ناشکیبایی.
سخن پایانی
صبر علاوه بر زندگی مادی، در زندگی معنوی نیز وجود دارد اگر انسان در برابر نفس سر کش و هوس ها و زرق و برق دنیا و جاذبه های گناه ایستادگی نکند و در راه شناخت خدا و اطاعت از فرمان او با مشکلات نجنگد، هر گز به جایی نمی رسد. انسان صابر بر خود مسلط است و آرامش خود را از طریق اظهار شکایت و رفتار اعتراض آمیز به دست نمی آورد، بلکه از راه های دیگری که رضایت خداوند در آن است آرامش خود را تأمین می نماید. در واقع او در برابر انگیزه شکایتگری مقاومت می کند. این مقاومت، ناشی از ایمان است. کسی که خیرخواهی خداوند را باور کرده است و می داند که او علم و قدرت مطلق و از همه کس مهربان تر است پیشامدهای ناگوار را به مصلحت خویش می داند.