پشتوقديمی ترين زبان آريائی است:
نوشتۀ دکتور محمد حليم تنوير
(بخش اول)
افغانستان با سابقۀ تاريخی وفرهنگی نقش ارزشمند وتاريخی دررشد زبان وفرهنگ های متفاوتی که همه بازماندۀ زبان اوستايی اند داشته ودرغنای تاريخ ادبيات جهان نيز ارزشمند شمرده ميشود.
به اساس پژوهش های زبان شناسان جهان، پشتو يکی اززبانهای ديرينه وقديم آرياناست وبا سانسکريت، دری وپهلوی شباهت های زيادی دارد. زيرازمانيکه اقوام آريائی از سرزمين اصلی خود آريانا "ويجه" واز بلخ "بخدی" بطرف جنوب (هند) وغرب (ايران واروپا) کوچ نمودند، بخشی ازين اقوام درامتداد دريای هريرود وهلمند، دامنه کوهای " هندوکش"،"بابا"و"سپين غر" نيز متوطن شده وچراگاه های را برای مواشی بوجود آوردند که از لحاظ اقتصادی خودکفا شده ومتوطن شدند. درين مدت زمان اين اقوام نيز با لهجه های متفاوتی تغير شکل نمود. آريايی های بطرف هند رفتند دربوجود آوردن زبان "سانسکريت" نقش مهمی داشتند، وعشايری که به ايران رفتند زبان پهلوی وفرس قديم را ساختند که مظاهر زبان اصلی اوستايی ولهجه های پشتو، دری وسغدی را می توان تا هنوزدر آن ديد.
عده ای از آريايی های که در دامنۀ کوه های هندوکش ماندند زبان شان نيز تغيرنمود ودر شمال هندوکش زبان دری پخته ترشد ولهجه های ديگررا با خود ضم کرد ودر جنوب هندوکش وغور وسپين غرزبان پشتو بعنوان يکی از شاخه های زبان آريايی شکل گرفت. همچنانکه شباهت های خيلی نزديکی هم بين زبانهای دری وپشتو وتاثيرات وهمگونی های زبانهای پهلوی،سانسکريت، وحتی اردو دارد ميتوان گفت تمام اين ها از همان ريشه زبان اصلی اوستايی آريانا زمين برخاسته است. زبان پشتو ودری هردو قديمترين زبان آريايی وتکامل يافته زبان اوستايی است.
جيمز دارمستتر شرق شناس فرانسوی می نويسد: " پشتويکی از بقايای زبان اويساتايی است که کتاب مقدس زردشتان به آن زبان نوشته شده است" (1)
بنابرپژوهش جيمز مستتر، هرگاه کتاب مقدس زردشتيان به زبان پشتو نگاشته شده باشد، بوضاحت تأثيرات اين زبان را ميتوانيم در زبانهای ديگر نيز در يابيم وآثار وجه تشابه زبانی را می توان در کتيبه ها ديد.
دکتر براون درتاريخ ادبيات خود می نويسد: " پشتوظاهراً از لفظ پشتون ويا پختون آمده که نام قبيلۀ از آريايی هاست". اين زبان اصلاً از زبانهای هند واروپايی بشمار رفته وبا زبانهای قديم آريايی مانند سانسکريت واويستايی خويشاوندی دارد.
از آثار ادبی اين زبان پيش از اسلام چيزی در دست نيست وبعد از اسلام قديمترين شاعر زبان پشتو که حماسه ای از آن نقل شده است، بنام اميرکروراست که درسال 154ش/159ق/780م درگذشته است. ازآن ببعد آثارديگری از نظم ونثرازين زبان نقل شده است. (2)
لوئی دوپری نيز در بحث زبانهای شرقی خاصتاً زبانهای دری وپشتو در افغانستان را در حلقه خانواده گی زبان های هند واروپايی قرار داده که به سه بخش زبان های شرقی، غربی واوستايی که ازآن زبانه های بلوچی، پشتو ودری بوجود آمده است. در حاليکه اين شاخه از زبانهای هندی چون بنگالی، پنجابی، اردو وباز هم دری را درسرزمين هند شکل داده است.
ازجمله اين زبانها يکی هم زبان کافری (نورستانی) است که قدامت آن به دورۀ نوشتن اوستا ميرسد ودر شاخۀ جداگانه تصنيف بندی شده است. زبان نورستانی نيز يکی از زبانهای محلی افغانستان شمرده ميشود.
درافغانستان علاوه از دو زبان مشهور پشتو ودری، زبانهای پشه يی، ازبکی، زرگری، بلوچی، نورستانی، وهندی نيز رايج است (3). درحاليکه لهجه های زبان دری به شاخه های متفاوتی مي رسد که حتی تأثيراتی بر پهلوی نيز گذاشته واز آن جمله می توان به لهجه های تخاری، طبرستانی، هراتی، ايماقی، اندرابی، پنجشيری، بدخشی، زابلی وامثال آن نيز اشاره کرد.
زبان پشتو نيز در مناطق مختلفه با لهجه های متفاوت رشدنموده وزبان هرمنطقه با لهجه های جداگانه، ويژه پشتو را با خود دارد که در دورۀ اخير محمدظاهرشاه، فرهنگ زبان پشتو با اصطلاحات آن تا حرف ميم تکميل ونشر شده بود. ازآن جمله می توان از ديالکت پشتوی قندهاری (از پشتوی ادبی افغانستان است)، لهجۀ خوستی که زبان مردم جنوبی ولايات پکتيا وپکتيکاست، لهجۀ ننگرهاری که اکثرمناطق شرقی افغانستان بآن حرف می زنند ودر تعادل با پشتوی کندهار قرار دارد وهم لهجۀ پشاوری است که در صوبه سرحد متداول بوده واکنون با اضافۀ کلمات انگليسی شکل خودراتغير داده است.
قدامت زبان پشتو را بين پنج الی سه هزارسال قبل از ميلاد تخمين زده اند وآثار زيادی ازاين زبان را در کتيبه های شاهان ساسانی می توان ديد.
واژۀ پشتو با نام عشيره (پشت) يا (پکت) ارتباط مستقيمی دارد ودر کتاب ويدا (پکت) يکی از عشاير مهم ده گانه قوم آريايی محسوب گرديده است. (4)
هيرودت مؤرخ مشهور يونانی در سال 484 ق.م پشتون ها را بنام "پکتی" يا "پکتويس" وجا ومکان شانرا بنام "پکتيا" و "پکتيخاپ" ياد کرده است که در ادبيات قديم پشتو بنام " پشتنخا" نيز تذکررفته است.(5)
پشتودرکتيبه هخامنشی ها:
ادامه اين بحث درآيندۀ نزديک نشر خواهد شد.