بسم الله الرحمن الرحیم
سفر زن به حج وعمره بدون محرم
تتبع ونگارش:
الحاج امـیـن الدین « سـعـیـدی– سعید افغانی »
مدیـر مرکز مطالعات ستراتــیــژیکی افغان
ومسـؤل مرکزفرهنگی د حق لاره- جرمنی
ا
ز بزرگترين اركان دین مقدس اسلام و از بهترين قرابت و طاعات نزد پروردگار(ج) حج و زيارت بیت الله است ،كه اداى آن بر وجه صحيح و بدون معصيت باعث مىشود حاجى وارد جنت شود.
پروردگار با عظمت در سورﮤ ( آل عمران آیـﮥ : ۹۷ ) میفرماید :«ولله على الناس حج البيت من استطاع إليه سبيلاً». ( خداوند حج خانه خود را بر تمام مردم واجب كرده، براى كسانيكه استطاعت آنرا داشته باشند ) .
استطاعت شامل استطاعت مالى ، استطاعت بدنى ، امنیتی و راه رسيدن به مشاعر مقدسه میگردد .
عبدالله بن عمر رضي الله عنهما از رسول اكرم صلي الله عليه وسلم روايت مىكند كه آن حضرت فرمودند: «بني الاسلام على خمس شهادة أن لا إله إلاَّ الله وأنَّ محمداً عبده ورسوله، وإقام الصلاة، وإيتاء الزكاة، وصوم رمضان، وحج البيت من استطاع سبيلاً».(متفق علیه )
اساس و بنيان اسلام را پنج چیزی تشکیل میدهد :
شاهدات دادن كه خدائى بر حق مگر خداى يكتا نيست، شهادت دادن كه محمد صلي الله عليه وسلم بنده و فرستاده الله است، وبرپا داشتن نماز، و زكات مال دادن، و روزه ماه مبارك رمضان گرفتن، و حج خانه خدا رفتن بجا آوردن ، براى كسيكه استطاعت آنرا داشته باشد.
و همچنان در حديث ديگر ميفرمايد:
«أيها الناس إنَّ الله فرض عليكم الحج فحجوا». (مسلم ) اى مردم خـداوند بر شما حج و زيارت خانه خود را فرض نموده پس به حج برويد.
و در حديث مـيـفرمايد:
«من حج هذا البيت فلم يرفث ولم يفسق خرج من ذنوبه كيوم ولدته أمه». ( متفق عليه).
كسيكه زيارت و حج اين خانه يعنى كعبـه را كرده، و در آن زيارت با زن خود نزديكى نكند و مرتكب معصيت نشود، پاك میــشود از گناهانش مانند روزيكه از مادرش تولد شده.(مقصود از عدم جماع و نزديكى با زن خود در وقت اداى مناسك در روزهاى عرفه و مزدلفه و منى میــباشد.)
حج فقط يكبار بالای مسلمانان در عمر واجب میـباشد، چنانكه رسول الله صلي الله عليه وسلم فرمودند:
«الحج مرة واحدة فمن زاد فهو تطوع». ( أحمد والدارمي). حج فقط يكبار واجب است و كسيكه بيشتر از يكبار به حج برود حج او سنت مـیـباشد.
شروط وجوب حج پنج اند
۱ ـ مسلمان بودن.
۲ ـ بالغ بودن.
۳ ـ عاقل بودن.
۴ ـ آزاد بودن يعنى اينكه برده نباشد.
۵ ـ استطاعت مالى و بدنى و امنیتی راه رسيدن به مشاعر مقدسه.
ولی برای زنان شرط ششم هم درشرع اضافه گردیده است ، وآن عبارت از وجود محرم است که بحث امرزه ما را همین نقطه تشکیل میدهد .
محرم زن میتواند شوهر او باشد و يا يكى از افراد خانواده كه بر او محرم مىباشند و این شخص از لحاظ شرعی نمىتوانند با او (زن عازم حج) ازدواج كنند، چه از طريق نسب و چه از طريق سبب مباح مانند:
پدر، برادر، کاکا، ماما ، شوهر مادر، شوهر دختر، پسر، پسر برادر، پسر خواهر، همه اينها چه اينكه از شيرخوارى باشند و يا از نسب.
عمره وجوب اداى آن:
در واجب بودن عمره احادیث زیادی وارد شده است. از جمله اين احاديث، حديث جبريل عليه السلام كه رسول الله صلي الله عليه وسلم در جواب سؤال او چنين فرمودند:
«الإسلام أن تشهد أن لا إله إلاَّ الله وأنَّ محمداً رسول الله وتقيم الصلاة وتؤتي الزكاة وتحج البيت وتعتمر وتغتسل من الجنابة وتتم الوضوء وتصوم رمضان». ( ابن خزيمة والدارقطني). اسلام اين است كه شهادت دهى كه خدائى بر حق نيست بجز الله يكتا، و محمد صلي الله عليه وسلم فرستاده خداست، و بجا آوردن نماز و زكات مال دادن و حج خانه خدا رفتن و عمره كردن و غسل از جنابت كردن و با تمام و كمال وضوء گرفتن بطوريكه اعضاى وضوء به آن آب برسد و روزه ماه مبارك رمضان را گرفتن.
امام مسلم در صحيح خود از عايشه رضي الله عنها روايت مىكند كه گفت:
«يا رسول الله هل على النساء جهاد؟ قال: عليهن جهاد لا قتال فيه: الحج والعمرة». ( مسلم).اى رسول خدا آيا بر زنان جهادى هست؟ فرموند: جهادى واجب است كه در آن كُشت و كُشتارى نيست و آنهم حج و عمره مــیـباشد.
حکم محر م برای زن در حج وعمره :
تعداد از علما ء بدین امر معتقد که زن نمیتواند بدون محر م عازم حج وعمره گردد ، واصدار حکم خویش را به فحوای این حدیث استنباط نموده ومی فرمایند که : پیامبر صلی الله علیه وسلم هدایت فرموده است : «برای زنی که خدا و روز قیامت را باور دارد جایز نیست مسافرتی سه روزه و بیشتر برود مگر اینکه پدرش یا پسرش یا شوهرش یا برادرش یا یکی از محرم هایش همراه وی باشد.»
در حدیثی که راوی آن ابوسعید خدری روایت گردیده است که پیامبر صلی الله علیه وسلم نهی نموده است:
« لَا تُسَافِرُ الْمَرْأَةُ مَسِيرَةَ ثَلَاثِ لَيَالٍ إلا مَعَ ذِي مَحرَمٍ» «زن به مسافت سه شب بدون محرم سفر نكند.» بخاري (1086،1087) مسلم (1338،1339). در روايتي:«مَسِيرَةَ يُومَينِ» مسافت دو روزآمده است . بخاري (1197،1864،1995) مسلم (827) بعد (1338) و در روايتي آمده:«مَسِيرَةَ يَومٍ إلا مَعَ ذِي مَحرَمٍ» مسافت يك روز. مسلم (1339)
علما ء میگویند ، تمام اين احاديث دلالت مي كند كه مسافرت زن بدون محرم حرام است، زیرا سفر درآن زمان با خر ، اسب و شتر انجام مي گرفت و سفرهاي دريايي نيز با كشتيهاي آن زمان انجام مي شد.
واین سفر ها روز های طولانی را در بر میگرفت ، واحیانآ احتمال وقوع حوادث سوء درمسیر راه بوقوع می پیوست ، واکثرآ کاروان ها ی حجاج توسط قطع الطروق چور وچپاول میگردید ، وزنان هم که محرم نداشتند مورد مورد ازار واذیت قرار میگرفتند . بخاطر جلوگیری از حوادث سوء ودفع شر وفتنه در این سفر مقدسه
پيامبر صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ زنان را از مسافرت بدون محرم منع نمودند، حتي سفر حج و امثال آن .
خواننده محترم !
قبل از همه باید گفت که : اصدار این حکم اسلامی بمعنی ایجاد ، سوء ظن به مقام والای زن نمی باشد، بلکه اصدار این حکم برای حفاظت و حمایت و حفظ کرامت شان از دست مجرمین صادر گردیده است. خصوصآ در آن اوضاع واحوالیکه در آن امن و امان نباشد .
مگر حکم شرع در اوضاع واحوالی که شرایط وامکاناتی سفر تغیر یافته است چیست ؟ آیا زن میتواند در یک گروپ که درآن زنان موثق ، مردان متدین ، خوب وبا اطمینان وجوداشته باشد وشرایط سفری در یک گروپ با اطمینان تام باشد ، غرض ادای مراسم حج سفر نماید یا خیر ؟
فقها این موضوع را در روشنی حدیث پیامبر صلی الله علیه وسلم که زنان را در سفر حج بدون محرم منع نموده است ، مورد بحث قرار داده اند و به نتایج مختلفی شرعی رسیده که در ذیل به شرح آن میپردازیم:
علمای حنبلی از جمله کسانی اند که به عین لفظ حدیث تمسک می جویند وبصورت مطلق حکم مینمایند که : مسافرت زن بدون محرم برای حج وعمره اصلآ جواز ندارد .
ولی تعداد کثیری فقها مذاهب دیگر بدین نظر اند که : هدف از وجود محرم با زن در سفر عبارت از مصؤنیت و حمایت زنان از خطر تعدّی به اوست، بخصوص آن زمانیکه وضع مسافرت ها در آن زمان از اطمینان کامل برخوردار نبود،در آن زمان که کاروان ها در چند روز در شرایط سخت ودشوار بیابان را پیاده طی مینمود ودر شب فضای برخطربه استراحت می پرداختند، وطوریکه قبلآ گفتم که در آن زمان حکومت عدل اسلامی در سرتاسر جزیره عربی استقرار نیافته بود ،وتا هنوز در برخی از مناطق کفار ومنافقین سیطره خود را داشتند ، مسافرت کاروانها با شتر صورت می پذیرفت ودر بسیاری از این مسافرت اموال کاروانها توسط قطع الطریق چور وچپاول وخود کاروانیان یا بقتل میرسید وزنان شان یا مورد تعدی قرار میگرفتند ویا هم به اسارت برده میشدند .
بنا بادرنظر داشت همین حوادث خطرناک است که فقها ومفسرین هدایت پیامبر صلی الله علیه وسلم را در نظر گرفته ، غرض امنیت وحمایت زن از خطر موضوع محرم را حتمی در سفر برای زن میدانند.
ولی اگر محرم با زن همراه باشد ومصونیت او تضمین گردد مسافرت زن بدون محرم ممانعتی ندارد . و این چیزی است که عملا حضرت عمر بن خطاب آنرا انجام داد، زیرا به ازواج پیامبرصلی الله علیه وسلم ، ام المؤمنین ها، اجازه حج گزاردن بدون همراهی محرم را داد و حضرت عثمان بن عفان و عبدالرحمن بن عوف را به همراه کاروان آنان فرستاد.
همچنان در زمان خلافت حضرت عثمان بن عفان عین عمل حضرت عمر را عملی ساخت وازواج پیامبر صلی غرض ادای حج دریک کاروان مسافرت نمودند وهیچ یکی از صحابه در مخالفت این امر قرار نگرفتند .
بنآ در می یابیم که در این مورد ما اجماع وسکوتی را درپیش رو داریم .
از جانب دیگر قابل تذکر است که جواز مسافرت براي زن بدون محرم در صورت ضرورت و نياز در زمان حیات پیامبر صلی الله علیه وسلم هم صورت گرفته است از جمله :
پيامبر صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ عمروبن أمية الضمري را به حبشه فرستاد تا ام حبيبه را كه عقد نكاحش با رسول الله منعقد شده بود از حبشه به مدينه بياورد. (قابل ذكر است كه در این سفر هيچ يك از محارم ام حبيبه با ايشان همراه نبود) .
همچنين زينب، دختر پيامبر صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ كه شوهرش جزو اسراي غزوه بدر بود، رسول الله شوهر ايشان را آزاد نمود به اين شرط كه زينب را از مكه به مدينه بفرستد، زينب به همراه برخي از صحابه از مكه به مدينه آمد و اين سفر ده روز طول كشيد، قابل ذكر است كه محرمي با زينب همراه نبود.
برخي از علماي مذهب مالکی ( همچنين است قول شوافع. البته اين مورد محدود به سفر براي انجام فريضه حج است؛ بنابر اين بالاجماع شامل سفرهاي اختياري نمي شود) اجازه داده اند كه زن مي تواند با همراهي زنان قابل اعتماد دریک گروپ به حج فرضي برود، هر چند مسير طولاني باشد، مثل آفريقا و مغرب كه مسير آن تا عربستان يكماه يا بيشتر طول مي كشد، بايد توجه داشت زماني كه زني بدون محرم به سفر مي رود احتمال انجام فواحش و منكرات زياد است و اين احتمالات با وجود زناني قابل اعتماد در مسير سفر به حداقل مي رسد و يا كاملاً منتفي مي شود، بنابراين وجود احتمالات و گمانها مانع از انجام فريضه حج نمي شود، اما در اين زمان، شهر ها نزديك به هم هستند و سفر امروزی در جهان ما با امكانات پيشرفته اي صورت مي گيرد كه دورترين مسيرها را در مدت زماني اندك طي مي كنند.
با توجه به تمام اين تفاصيل، که فوقآ بدان اشاره بعمل آمد (مفتی شيخ ابن جبرين بتاریخ 19/11/1416 ) طی فتوای خویش حکم صادر مینماید که :
زن مي تواند بدون محرم مسيري را كه با هواپيما نصف روز يا دو سوم روز طول مي كشد به مسافرت برود به اين صورت كه محرم اول او را تا میدان هوای همراهي كند و با محرم دوم تماس بگيرد تا در مقصد به استقبالش بيايد و او را تحويل بگيرد، بايد توجه نمود كه زن در طیاره با نامحرم تنها نيست؛ زيرا مسافران زيادي در طیاره هستند و اين زن هم مثل يكي ديگر از مسافران بر طیاره سوار است و بيم و هراسي هم وجود ندارد. احتمالاتي كه در نظر گرفته مي شود به ندرت اتفاق مي افتد؛ و اصل، سلامت و امنيت است كه شامل سفر حج و سفرهاي ديگر مي شود.
مفتی شيخ ابن جبرين می افزید : به خاطر اصل آسانگيري بر مسلمانان، جواز آن را ترجيح مي دهم. الله تعالي از خطاها و اشتباهات همه ما در گذر نمايد. (شيخ عبدالله بن عبدالرحمن ابن جبرين مفتی کشور عربستان سعودی)
خواننده محترم !
همانطوریکه مفتی شیخ ابن جبرین در فتوای خویش بدان استدلال نموده است واقعآ در شرایط فعلی اوضاع واحوال امروزی نسبت به زمان پیامبر صلی الله علیه وسلم ،تغییر یافته امروز مسافرت ها به کاروان های شتر نه بلکه در فضای کاملا مطمین ،توسط طیاره ها ، موتر وگشتی صورت می پذیرد . وحتی گروپ های مستقلی زنان در یک کاروان سفری منظم میگردیند.
به همه حال اگر نظریات علما وفقه ها در این مورد جمعبندی نمایم استنتاج ذیل را بدست خواهیم اورد :
۱- مالکی ها گفته اند وجود محرم شرط است و اگر زن قصد به جا آوردن حج واجب را دارد، همراهان مورد اطمینان جایگزین محرم می شوند و «همراهان مورد اطمینان» می توانند فقط از زنان باشند یا از مردها باشند یا از هر دو.
۲- از شافعی ها تعدادی بدین باور اند که : شرط وجوب حج بر زن این است که بر جان خودش امنیت داشته باشد، و این با وجود محرم یا زن مورد اطمینان است.
اما برخی دیگر از علما شافعی میگویند : یک زن مورد اطمینان بس است، و گاه امنیت گسترده است و نیاز به کسی ندارد، بلکه به تنهایی به همراه کاروانی امن حرکت می کند.
۳- اهل حدیث ، کسانیکه به ظاهر حدیث تمسک می کنند، به طور کلی به وجوب همراهی مَحْرَم در سفر قائل شده اند، اما حج را گفته اند باید از این وجوب استثنا کرد، زیرا این امر جزء شرایط استطاعت برای حج نمی باشد.
۴-علماء مذهب امام ابو حنیفه به صراحت میگویند : همراهی محرم در مسافت حج شرط است ، استدلال علمای حنفی همان استدلال علمای امام حنبل است که میفرماید : مسافرت زن برای حج، بدون محرم او را در معرض ضرر قرار می دهد.
۵ ــ برخی از علما ء میگویند که اگر راه امن باشد مانع در سفر نیست و همین حکم را شیخ الاسلام ابن تیمیه گرفته و به آن حکم نموده است چنانکه ابن مفلح در ( الفروع ) آورده است که : هر زن در صورت امن حج کند بدون محرم . الکرابیسی ذکر میکند که ( زن بدون محرم ) در هر سفر غیر از واجب مانند زیارت و تجارت ( رفته می تواند ) .
۶- امام احمد می گوید که محرم شرط رفتن به حج نیست زیرا زنان با یک گروپ از زنان یکجا سفر میکنند .
۷ ــ بعضی نظر دارند که زن سالخورده از این منع استثناء است چنانکه القاضی ابی الولید الباجی و ابن دقیق العید ذکر نموده اند
۸-ابن سرین می گوید : با هر مسلمان که سفر کند مانع نیست .
۹-الاوزاعی می گوید : با قوم که عادل باشند
امام مالک می گوید : با جماعت از زنان .
شافعی می گوید : با زنان با ثقه آزاد , و تنها اگر راه با امن باشد .
قابل تذکر است که : دلیل شرط نبودن محرم نیز یکی اجماع است و دیگری ظاهر آیه؛ چرا که وجوب را به مجرد استطاعت می رساند و در روایات، استطاعت به توشه و خرج سفر تفسیر شده است، و سوم عمومیت روایاتی که بر وجوب حج و بر ترغیب به حج و هشدار نسبت به ترک آن دلالت می کند.تأمین سلامتی و نبود ترس بر زن است؛ این امر اگر محقق باشد همراهی محرم لازم نیست.و آبرو واجب است.
فتوای دارالافتاء مصر درمورد رفتن زن به حج بدون محرم :
دارالافتاء مصر این فتوا را میدهد :
موجود بودن محرم و یا شوهر برای امنیت برای زن در سفر است و با این هم جمهور علما اتفاق دارند که برای آسانی سفر حج برای زن اگر همراهان در سفر باشند و شوهر و محرم نباشد در سفر به حج مانع نیست. فقهای مذهب حنفی موجود بودن محرم و شوهر را به سفر حج حتمی و ضروری میدانند و در رأی خود سن و سال زنرا شرط نمی دانند و واجب شدن حج را برای زن موجود بودن محرم و یا شوهر میدانند که در حالت عدم موجود بودن محرم ویا شوهر حج را برای زنان واجب نمیدانند .
مگر من ( مفتی مصر) به رأی جمهور علما برای زن سفر حج را اگر همسفران با امن باشند بدون محرم و شوهر جواز میدانم و اگر زن در هر سن و سال باشد که این سفر با امنیت در قافله های حج و کاروانهای حج مسیر و امکان پذیر می باشد . (العلامة الدكتور علي جمعة مفتي مصر ) پایان