پیشینهء مباحث اعجاز قرآن
پیشینهء پرداختن به موضوع «اعجاز» قرآن کریم به مثابهء یک سر فصل مستقل در علوم قرآني، به قرن اول هجری بر می گردد.
نخستین بار دانشمندان عرصهء علوم قرآنی در طبقهء صحابه و تابعین مانند عبد الله ابن عباس، عبد الله ابن مسعود، ابو موسی اشعری، زید بن ثابت، مجاهد بن جبر، عکرمه، طاؤس، عطاؤ بن ابی رباح و … بودند که در ذیل تفسیر مفردات قرآن، این موضوع را بر جسته ساختند.
سپس این بُعد از ابعاد علوم قرآن از طریق دانشمندان علم تفسیر در قرن دوم هجری تا بدانجا بارور ساخته شد که اعجاز قرآن به عنوان یک علم از شاخه های علوم قرآن جایگاه خود را به درستی پیدا کرد. با گذشت زمان بررسیها پیرامون اعجاز قرآن گسترده و گسترده تر شد. در این مرحله از تطوّر، وجوه و ابعاد اعجاز قرآن هر یک به طور جداگانه مطمح بحث دانشمندان قرار گرفت و سر فصلهایی چون: «اعجاز لغوی قرآن»، «اعجاز بلاغی قرآن»، «اعجاز بیانی قرآن»، «اعجاز تاریخی قرآن»، «اعجاز تشریعی قرآن»، «اعجاز غیبی قرآن» … در چهارچوب مبحث کلی «اعجاز قرآن» تدوین شد.
قرن دوم هجری همچنان شاهد نظریهء اعجازی جدیدی به نام اعجاز قرآن به وسيلهء «صرفه» بود که این نظریّه از سوی نظام (ت 224ه ق) مطرح شد و ابوعثمان عمروبن بحرالجاحظ (ت 255 ه ق) در این باره کتابی را به نام «نظم القرآن» تألیف کرد که با تأسف هیچ نسخهای از آن هم اکنون در دسترس نیست.
شیخ محمد ابوزهره (رح) می گوید: «نخستین کتابی که در موضوع اعجاز بیانی قرآن نوشته شد، کتاب «نظم القرآن» جاحظ بود. او در این کتاب به بلاغت، ایجاز، حذف، زوائد، فصول، استعارات، تشبیهات و … قرآن پرداخت».
در اوایل قرن سوم هجری ابوعبد الله محمد بن یزید واسطی (ت 306 ه ق) کتاب دیگری در موضوع اعجاز قرآن را به نام «اعجاز القرآن فی نظمه و تألیفه» به رشتهء تحریر در آورد. مصطفی صادق رافعی این کتاب را در موضوع اعجاز بیانی قرآن سرآمد دوران خود دانسته می گوید: «نخستین کتابی که شرح اعجاز بیانی قرآن را به درستی پرداخت، کتاب «اعجاز القرآن» ابی عبد الله محمد بن یزید واسطی بود».
سپس قرن چهارم هجری فرارسید و در این قرن بود که ابو الحسن علی بن عیسی الرمانی (ت 386 ه ق) رسالهء کوتاهي تحت عنوان: «النُّکَت فی اعجاز القرآن» را به رشتهء تحریر در آورد که با وجود کوچکی حجم، اما در آن هفت بعد از ابعاد اعجازی قرآن به درستی بیان شده است، با آنكه اهتمام بیشتر وی در این کتاب به بعد اعجاز بلاغی قرآن معطوف بوده است. او اعجاز بلاغی قرآن را به سه طبقه و ده نوع دسته بندی میکند..
هم در این قرن بود که ابوسلیمان حمد بن محمد بن ابراهیم خطابی (ت 388ه ق) کتاب دیگری در اعجاز قرآن را به نام «البیان فی اعجاز القرآن» تصنیف کرد که به علاوهء ساختار بدیعی نظم قرآن به اعجاز معنوی آن نیز پرداخت.
پس از آن، یکی از مشهورترین کسانی که در اواخر قرن سوم هجری در موضوع اعجاز قرآن کتاب نوشت، امام أبوبکر محمد بن طیّب باقلانی (ت 403 ه ق) بود که کتابش «اعجاز القرآن» تا کنون نیز ابهت علمی خود را در دنیای علوم قرآن محفوظ نگه داشته است.
در همین قرن بود که قاضی عبد الجبار احمد بن خلیل بن عبد الله، کتاب دایرهء المعارفی خود به نام «المغنی فی ابواب التوحید و العدل» را تألیف نمود که یک جلد کامل قطور از مجلدات بیست گانهء آن ـ یعنی جلد شانزدهم ـ به بررسی اعجاز قرآن اختصاص دارد.
در قرن پنجم هجری ابو محمد علی بن احمد بن حزم ظاهری (ت456ه ق) فصلی از جلد سو م کتاب معروف خود: «الفصل فی الملل و الأهواء و النحل» را به بیان اعجاز قرآن اختصاص داد که در آن از وجوه اعجاز به اختصار سخن رفته است.
همچنان در قرن پنجم، امام ابوبکر عبد القاهر بن عبد الرحمن جرجانی (ت 471 ه ق) کتاب مشهور خود در اعجاز قرآن «دلایل الإعجاز» را که پیرامون ابعاد اعجازی قرآن روشنی افکنده است تألیف نمود. این کتاب نیز همسطح کتاب اعجاز باقلانی و حتی در پارهای از موارد، فراتر از آن قرارداشته و تا به امروز تسلط علمی خود در حوزه های علمی جهان اسلام را حفظ کرده است. او همچنان رسالهء دیگری در اعجاز قرآن را که بیشتر ناظر بر تجلیات عینی اعجاز آن در عصر نبوی(ص) است تحت عنوان «الرسالة الشافیة فی اعجاز القرآن» منتشر نمود.
در قرن ششم هجری قاضی عیاض بن موسی الیحصبی (ت 544 هق) فصلی از کتاب مشهورش: «الشفا بتعریف حقوق المصطفی» را به بررسی اعجاز قرآن اختصاص داد. کتاب «شفا»یِ قاضی عیاض هم اکنون نیز در مدارس علمی شبه قارهء هند، کشور ما و بسی دیگر از نقاط دنیای اسلام جزء کتب درسی دورهء تخصّص در علم کلام اسلامی به شمار می رود.
از آن پس در گذار قرنهای متوالی مؤلفات در موضوع اعجاز قرآن از نظر تعدد و تنوع به حدی بسیار شد که مشکل است بتوان همهء آنها را جدا از یک تحقیق مستقل به احصا درآورد. از این رو به ذکر برجسته ترینها در این عرصه اکتفا می نمایم:
از برجسته ترینهای قرن ششم هجری در این زمینه کتاب: «نهایة الإیجاز فی د رایة الإعجاز» امام فخر الدین رازی (ت 604 هق)، و کتاب «مفتاح العلوم» أبويعقوب يوسف بن أبى بكر محمد بن على السكاكى (ت سنهء626ه( است.
در قرن هفتم هجری برجسته ترین کار در این عرصه کتاب تفسیر أبوعبد الله محمد بن أحمد الأنصارى القرطبى(ت سنهء671ه( است که فصلی جامع از آن را در مقدمهء تفسير معروفش: «الجامع لأحكام القرآن» به موضوع اعجاز از زوایای مختلف آن اختصاص داده است.
در قرن هشتم هجری بدر الدين زركشى (ت 794ه( كتاب معروفش «البرهان في علوم القرآن» را در موضوع علوم و اعجاز قرآن به رشتهء تحریر در آورد که این کتاب نیز جزء کتابهای مرجع در این موضوع در توالی قرون تا به امروز بوده است.
در قرن نهم هجری برهان الدين بن عمر البقاعى(ت سنهء 885ه( در برسی اعجاز قرآن روش تطبیقی را در پیش گرفته و کتاب مشهورش «نظم الدرر في تناسب الآيات والسور» را به رشتهء تألیف در آورد که در آن اسرار قرآن و مناسبات میان آیات و سورهها به شیوایی بیان شده است.
قرن دهم هجری شاهد تکاوری دیگر از تکاوران این میدان است؛ او کسی جز حافظ جلال الدين عبد الرحمن بن أبى بكر السيوطى (ت سنهء 911هق) نیست که کتاب زبدهاش: «الإتقان في علوم القرآن» را در این مبحث منتشر ساخت. این کتاب از جامع ترین پژوهشها در موضوع اعجاز و علوم قرآن به شمار می رود؛ به طوری که هشتاد مبحث از مباحث علوم قرآن را در بر گرفته است.
روند تألیف در اعجاز قرآن آهنگ حرکت خود را به تناسب پیشرفت یا رکود علوم در شهرهای معروف اقماری خلافت اسلامی همچنان تا قرن سیزدهم هجری حفظ کرد و در این قرن بود که علّامه شهاب الدين آلوسى (ت1270هق) تفسيره دایرهء المعارفی خود: «روح المعانى في تفسير القرآن العظيم والسبع المثاني» را به رشتهء تحریر درآورد. این کتاب فی الواقع تکانه يي جدید در عرصهء پژوهشهای قرآنی به شمار می رود و در جای جای این تفسیر ارجمند، به موضوع اعجاز قرآن پرداخته شده است.
در قرن چهاردهم هجری مصطفي صادق الرافعى (ت سنة 1356 هق) در كتاب ارزشمند خود: «إعجاز القرآن والبلاغة النبوية» به قضيهء إعجاز جلوههای نوینی بخشید.
بعد از رافعی بسیاری دیگر کار های برازندهای عظیمی در این سلسله برآوردند که از آن جملهاند: شيخ محمد عبد العظيم الزرقانى و کتابش: «مناهل العرفان في علوم القرآن»؛ شيخ محمد عبد الله دراز و کتابش: «النبأ العظيم»؛ شيخ بديع الزمان نورسى و کتابش: «إشارات الإعجاز في مظان الإيجاز» از «كليات رسائل النور»؛ شيخ محمد أبوزهره و کتابش: «المعجزة الكبرى»؛ دكتوره عائشهء عبد الرحمن و کتابش: «الإعجاز البيانى للقرآن»؛ شیخ محمد متولی الشعراوی و کتابش: «معجزة القرآن الکریم»؛ دکتور هارون یحیی و مجموعهء دایرة المعارفیاش… و دهها رسالهء علمی دانشگاهی دیگر که به موضوع اعجاز علمی قرآن کریم از ابعاد و جوانب مختلف آن پرداخته اند.
به این ترتیب ملاحظه می کنیم که در گذار تاریخ مشعشع اسلام، چه در دوره های پویایی آهنگ علم و چه در دوره های فتور علمی، هیچ عصری از عصرها از عنایت به موضوع اعجاز قرآن در بعد تألیف، تحقیق و تصنیف بی بهره نمانده است که این مدد علمی پیاپی، به ذات خود اثری از آثار اعجاز قرآن کریم به شمار می رود.
اما بايد خاطر نشان سازم که اعجاز علمی قرآن کريم از منظر علوم تجربی، یعنی موضوع رسالهء علمی این حقیر، از پژوهشهای قرآنی بکری است که در گذشته بسان دیگر ابعاد اعجازی قرآن مانند «اعجاز بلاغی» ، «اعجاز تشریعی»، «اعجاز روحی»… چندان مورد توجّه دانشمندان و محققان علوم قرآنی قرار نگرفته و مطرح بحث نبوده است. دلیل آن هم روشن است؛ زيرا انکشاف معرفتی بشر در حوزهء علوم تجربی، دستاورد تمدن نوخاستهای است که بشر با روی هم انباشتن میراث علمی چند قرن قبل، در قرن بیستم بدان دست یافته است.
بنابراین توجّه اساسی و متمرکز به موضوع «اعجاز علمی قرآن کريم از منظر علوم تجربی» در ربع اخیر قرن بیستم آغاز شد، به طوري که مؤسسات و نهادهای ویژهيی در جهان اسلام، این مبحث را سرفصل اهتمام و عنایت خویش قرار داده، به منظور گشایش افقهای آن؛ سمینارها، کنفرانسها و مجالس علمی عدیدهای برگزار نمودند. در پی تشکیل این نهادها بود که توجّه پژوهشگران علوم قرآنی به این عرصه جلب گردیده و در این رابطه آثار متعددی تألیف و منتشر نیز شد.
در اینجا به مهمترین مؤسساتی که در سطح جهانی به قضیهء اعجاز علمی قرآن کریم از منظر علوم تجربی خدمت کرده اند، به طور فهرستوار اشاره می نمایم:
1- الهیئة العالمیة للإعجاز العلمی فی القرآن و السنة النبویة – رابطة العالم الإسلامی – مکة المکرمة.
2- المجلس الأعلى للشؤون الإسلامية – مصر.
3- اللجنة المصرية للإعجاز العلمي في القرآن الكريم والسنة النبوية المطهرة.
4- المنظمة الإسلامية للعلوم الطبية بالكويت.
5 ـ الأكاديمية الإسلامية للعلوم که مقر آن در عمان است.
6 ـ کمیتة بنگله ديشي إعجاز علمي در قرآن كريم وسنت نبوي – دانشگاه چيتاگونگ.
7- مرکز پژوهشهای اعجاز علمی در قرآن وسنّت نبوی – بنگله دیش.
8- بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی – ایران – خراسان رضوی.
9- المعهد الدولی للفکر الإسلامی – واشنگتن – امریکا.
گفتنی است که برای بررسی افقهای اعجازی قرآن کریم تا کنون سیمینارهای بین المللی متعددی نیز در شماری از کشورهای اسلامی و غیر اسلامی دایر شده است. از کشورهای اسلامی می توان از این کشورها نام برد:
مصر، سعودی، اردن، بحرین، امارات عربی متحده، قطر، کویت، سودان، مالیزیا، اندونیزیا، ترکیه و ایران.
و از کشور های غیر اسلامی:
استرالیا، بریتانیا، ایرلند، آلمان، هالند، سویس وایتالیا.
چنانکه موضوع اعجاز علمی قرآن کریم در شماری از کانالهای ماهوارهای به مناسبتهای معین یا به عنوان یک قضیهء معتنی به مستقل نيز مطرح بحث بوده و می باشد؛ از جمله این شبکه ها:
شبکهء الجزیره، کانال ثقافی مصر، کانال تنویر مصر، شبکهء ماهوارهای ابوظبی و شبکهء ماهوارهای «إقرأ».
و بالآخره موضوع اعجاز علمی قرآن کریم و سنت نبوی جایگاه خود را در شبکهء معلوماتی بین المللی «انترنت» نیز احراز نموده و هم اکنون چندین سایت بزرگ در این عرصه فعالیت دارند که از جمله می توان به سایتهای مرجع در در فهرست منابع این رساله اشاره کرد.