نوروز جشن قدیم آریایی ها
تجلیل از سال نو و نوروز یک عنعنه تاریخی است که با اسلام در تقابل قرار نمی ګیرد و وجوه دینی ندارد
نوشته: دکتور محمد حلیم تنویر
نوروز باستانی یکی از جشن های طبیعی آریائیان است که از ۶۰۰۰ قبل تاکنون در سرزمین آریانا (افغانستان قدیم) تجلیل میګردد. نوروز در روز اول حمل سال هجری شمسی که آغاز فصل بهار است جشن ګرفته می شود.
جشن نوروز را آریایی ها سرلوحه بازګشت به خویشتن خویش و اصل فطرت انسان دانسته و دراین روز زودودن کدورت و غم و سیه روزی را از سینه ها ترکیز میکند. آریائیان روز نوروز را، روز امید نیز نامیده اند. آریائیان درګذشته به این عقیده بودند:
در بامداد روز پیش ازینکه مردم با همدیګر سخن بګویند باید شکر بچشند و تن خود را با روغن زیتون چرب کنند. و بدین ګونه از تمام بلا ها در امان خواهند ماند.
همچنان آریائیان باین عقیده اند: مردم دراین روز بحالت اعتدال برګشت خواهند نمود و از بلا ها رهایی خواهند یافت. آفتاب طالع شده و دراین روز هر چوب خشک سبز می شوند.
مردم ګویند: روز نو یعنی روز نوین است.
دراین روز هر شخصی از تبرک در طشتی جوکاشت میکند، سپس این رسم آریائیان پایدار ماند. و پختن سمنک هم هیمن کاشتن جو در طشت های بزرګ است.
فردوسی طوسی شاعر شیرین سخن زبان دری و شاعر دربار امپراتور محمود غزنوی می نویسد:
به جمشید به ګوهر افشانند
مرآن روز را روز نو خواندند
سرسال نو هرمز فروردین
برآسود از رنج دل تن ز کین
بزرګان به شادی بیآراستند
می و جام و رامشګران خواستند
چنین جشن فرخ ازآن روزګار
بمانده استازآن خسروان یادګار
ابوریحان البیرونی دانشمند محمود غزنوی می نویسد:
«خداوند دراین روز از آفرینش جهان آسوده ګشت. دراین روز خداوند مشتری را آفرید…»
زردتشتیان در مورد نوروز به این عقیده اند که: دراین روز زردتشت توفیق مناجات با خداوند را یافت.
در آثار الباقبه آمد: که دراین روز جمشید امر کرد تا ګورستان های کهنه را خراب نمایند و ګورستان نو بسازند و پاداش اینکار از طرف خداوند اینبود که از پیری، بیماری، حسد و فنا و غم مردم را حفظ نمود و هیچ جانوری در وقت پادشاهی جم نمرد.
رسوم و رواج نوروزی:
رسوم و رواج نوروزی در کشور باستانی افغانستان، بعنوان یک عنعنه فرهنګی و بزرګداشت از حلول سال نو شمسی است. اول بهار که سبزه های نورس با هوای معطر پیآمد خوشی و آغاز یک سال دیګر را میدهد، همه مردم را به خوشی و محبت دعوت می نماید
آتش افروختن:
آتش افروختن در قریه جات افغانستان و سرزمین آریانا باستان تا هنوز هم جز عنعنه باقیمانده است. و جوانان با ابراز خوشحالی شب نوروز تا روز سیزدهم حمل با شب نشینی و افروختن آتش که هم برای همه روشنی بخش است و هم ګرما و حرارت را بوجود میآورد، رسم معمول مردم شده است. اما باآنهم اکنون در افغانستان این رسم متروک شده است.
بلاګردانی (کوزه شکستن)
رسم بلا ګردانی و شکستن کوزه آب در بین زنان و خاصتا در بین دخترانی که عروس نشده باشد بیشتر معمول است. البته مردم به این عقیده بودند که دختران جوان تا زمانی که عقد نشده و بخانه بخت خود نرفته اند، بلا های متعددی ګریبانګر آنان شده و شاید هم همین بلا ها باعث ګردد تا طالع و بخت دختران را ببندد و رفتن به خانه شوهر و عقد با مرد دلخواه شان صورت نګیرد. بدین لحاظ زنان خانه به دختران کوزه های خالی را میدهند تا از چشمه و یا جویبار ها آب بیآورند و بعدا در معرض همه آنرا به زمین بزنند تا همه بلا های آن دور شده و بشکند و راه خوشبختی را برای آنان باز نماید.
اسپند دود کردن
اسپند نمودن و یا دود کردن و یا بالای ذغال و یا آتش افګندن نیز از مراسم عنعنویی آریائیان بوده و مردم افغانستان باستان آتش نمودن اسپند را برای دور شدن بلا ها و آفت های زمانی مقدس میشمردند. این فرهنګ تا هنوز در کشور ما معمول است و مردم با دود نمودن اسپند در خانه هایشان و یا رسیدن و رفتن مسافر، داخل شدن نوعروس به خانه شوهر، زائیده شدن نوزاد و کودک،هم در روز اول سال بعنوان یکی از اجزای هفت سین (سپند مجمر عشق) نامیده شده و مورد استفاده قرار می ګیرد.
ترانه های هم دراین زمینه سروده شده است که یکی از آن چنین است:
اسپند…بلا بند… به حق شاه نقشبند،
چشم خویش….چشم میش… چشم همسایهء بند اندیش،
چشم از خود و بیګانه….اسپند چشم حسود و دشمن را بترکانه….
به دشت و صحرا رفتن
با آغاز سال نو و تجلیل از روز نوروز اکثر آریائیان که تا هنوز در بین مردم ما معمول است، به صحرا رفتن و یا باصطلاح (صحرا ګشت) یکی از رسوم ابتدایی مردم باستان افغانستان بود که تا هنوز در قریه و شهر های افغانستان برګزار میشود و زنان و دختران، پسران و مردان لباس های فاخر بهاری را را بر تن نموده و برزمین های با سبزه های نورس آراسته اند قدم برمیدارند.
بعد ازینکه دین مقدس اسلام در کشور ما بعنوان دین یګانه مردم قابل قبول ګردید، در همین روز مردم علاوه از میله عنعنوی و صحرا ګشت ، جهت یادبود رفته ګان و بزرګان خویش به هدیره ها و قبور نیز رفته اتحاف دعا و خیرات می نمایند. علاوتا جهت ادای احترام از شخصیت های بزرګ دینی و ادبی و عرفای خویش به مزار آنان منحیث مراجع تقدس رفته و به دعا می پردازند. این مطلب را باید یاددهانی کرد که افغان ها هیچګاهی برای پرستش قبر ها نرفته بلکه جهت ادای احترام و یاد بود از ګذشته ګان خود به دعا می پردازند و ګاهی هم خیرات می نمایند.
در کابل باستانی نیز محل تجمع هزاران هزار اهالی شهر در دامنه های عاشقان و عارفان، زیارت شاه دوشمشیره و شاه شهید، شهدای صالحین، مزار سخی(که در حقیقت مو مبارک را احمد شاه بابا درانی زمانی که از سمرقند به کابل آورد برای چندین ماه در آن محل ګذاشته بود و اکنون بنام مزار سخی شهرت دارد.)، و هم دامنه های کوههای خیرخانه، تپه مرنجان، قرغه، تپه های ریشخور، زیارتګاه و تپه شهید محمد داوود خان،دامنه های کوه چهلستون، و دامنه کوه بادام باغ، بوده و به ګشت و ګذار می پردازند.
این رسم همچنان در ولایات افغانستان نیز معمول بوده و در ولایت هرات، کندهار، ننګرهار، لغمان، لوګر، میدان و وردک، پروان و کوهستان نیز وجود دارد.
مراسم ګل سرخ در شمال افغانستان
مراسم ګل سرخ در ولایات شمال افغانستان قدامت بیش از پنج هزار سال را دارد که با آغاز سال نو و آمدن بهار ، روز اول سال را نوروز نامیدند. دراین روز همه دامنه های کوه ها و دشت ها و وادی ها سبز وبا ګل لاله سرخ فرش میشود. دراین روز اکثر مردم با همان رسم عنعنوی به ګشت و ګذار و میله های عنعوی می پردازند. و زیارت شاه ولایتمآب را نیز رفته ، بدرګاه خداوند به نیایش می پردازند.
مادران مو های فرزندان را قیچی و در آب می انداختند
قطع نمودن مو های فرزندان یکی از رسوم نوروز بود که اکنون در افغانستان رایج نیست. در ګذشته ها این رسم بعنوان اینکه خداوند فرزندانشان را از بلا ها و مصیبت ها در امان خود نګهدارد، پیروی میګردید. اکنون نیز اګر فرزندی بدنیا آید قطع مو های وی را همانند ختنه سوری جشن میګیرند و بنام (کاکل ګیری) مشهور است. البته ګرفتن ناخن و قطع مو همزمان صورت میګیرد. اما این رسم هیچګونه وجه مذهبی و دینی ندارد و جز عنعنه مردم در بعضی از نقاط افغانستان موجوداست.
چهارشنبه سوری:
این رسم و رواج از طرف زردتشیان تا هنوز اجرا می شود . غالبآ زردتشتیان ایرانی تا هنوز این مراسم را بګونه یک امر مذهبی اجرا مینمایند.اما در افغانستان چنین رسمی وجود ندارد.
تخم مرغ جنګی
تخم مرغ جنګی یکی از بازی های مردم ماست که از زمانه های بس قدیم در آریانای کهن(ایرانویجه) باقیمانده است. در روز نوروز، مردان با رنګ نمودن تخم مرغ و مراسم تخم جنګی ، شادیانه دارند و ازین روز تجلیل بعمل می آورند. خوردن تخم مرغ در روز اول نوروز متبرک میدانند و شکر ګذار میکنند.
شال اندازی(رسوم ورواج کردستان)
شال اندازی دربین دختران کردی تا هنوز رواج دارد و دراین روز دخترانی که نیت خوب دارد و یا نذر میګیرند تا به مراد خویش دست یابد ، از جانب دختران دیګر حلقه شده و شال را بروی میاندازند و سپس خوشی و نموده با آوازخوانی این شګون را نیک میشمارند. این رسم و رواج تنها در کردستان مروج است و در دیګر نقاط آسیای میانه متروک شده است.
دور چراغ ګندم پاشیدن
دور چراغ (اریکین و یا شمع دان ها) تا هنوز در شب نوروز زنان ګندم را می پاشند. البته دراین مراسم هر یک از جوانان و ګاهی هم پیر زنان نیت های دارند، که نیت شانرا در دل ګرفته و با کسی ابراز نمی کنند و با همان نیت مشتی از ګندم را بروی آتش چراغ می پاشند. این رسم و رواج در افغانستان متروک شده و وجود ندارد. اما در آذربایجان، ارمنستان، کردستان، و شمال عراق و ایران کنونی تا هنوز معمول است.
در افغانستان بجای ګندم پاشیدن، زنان در شب نوروز (ګندم بریان) و (خجور) که بنام (روغن جوشی) یاد هم میشود می پزند و آنرا در ګوشه دستمال ابریشمی بغچه نموده و برای کسانی که تازه نامزد شده اند هدیه میدهند. البته (ګندم بریان) از جمله خوراکی های اولیه آریائیان بود و زمانی که یما پادشاه برای اولین بار کشت ګندم را به مردم آموخت، نحوه استفاده آنرا با بریان نمودن ګندم آغاز نمودند. این رسم و رواج بیشتر در بین مردم کوهستان، لوګر و میدان وردک تا هنوز وجود دارد.
سرمه کردن
سرمه کردن افراد فامیل در شب نوروز از جمله کار رسوم مقدسی شمرده میشود که مردان و زنان سرمه کردن را جایز و می پسندند. در روز نوروز مادران سرمه کردن را یک وجیبه میدانند. لذا دراین روز همه مردم از سرمه کردن لذت میبرند و بر زیبایی شان افزوده می ګردد. این رسم تا هنوز در تمام افغانستان با قوت آن باقی مانده است.
بخت ګشایی کردن
بخت ګشایی یکی از شګون های دیرینهء است که در بین زنان وجود دارد. البته که این رسم یک امر خرافاتی است اما زنان بیشتر به بخت ګشایی علاقمند بوده و همیشه مشکلات زنده ګی خود را که غالبا در طول حیات خویش متقبل می شوند، با بخت ګشایی یا (روی طالع را بازکردن) جستجو می نمایند. بخت ګشایی زنان با بستن بند و تکه های رنګارنګ در طوغ های زیارتګاه ها، در پوش نمودن قران عظیم الشأن و در نذر ګرفتن وریاضت کشیدن هاست. حتی اګر دراین امر بیشتر سعی نمایند، بازار مکاره های بنام تعویذ نویسان بیشتر ګرم شده و از طریق دریافت شویست، دودی، سحر، و خرافات دیګر دست میزنند. البته این کار تا هنوز در بین مردم ما جریان دارد. زیرا بیسوادی مردم و خرافه پسندی آنان موجب پیروی ازین رسم متروک دارد. در دین مقدس اسلام این کار ناروا بوده و پسندیده نیست.
فال ګیری کردن
فال ګیری و فال دیدن نیز که توسط افراد بنام (فال بین ) ها صورت میګیرد،غالبآ در مورد آینده آنان است و راه حل مشکلات شانرا بازهم ازطریق این رسوم میخواهند بدانند. فال ګیری از قدیم الایام در سرزمین شرق مروج بود و کسانی که به علم نجوم تبحر داشتند، باز ارقام ستاره ها، میخواستند در مورد ستاره بخت هر شخص ابراز نظر نمایند.
در حقیقت دانستن آینده افراد یک امر محتوم و مجهولی است که بجز از خداوند متعال هیچ قدرتی توانایی آنرا ندارد. اما رسوم فال ګیری در کشور ما از ګذشته های دور معمول بوده و اکثر زنان به فال ګیری علاقمند اند. اګر این مسأله تنها بخاطر تفنن بوده باشد که شاید یک سرګرمی عنعنوی شمرده شود. اما اګر فال ګیری ها در زنده ګی افراد اثر ګذار شود باعث جدایی و ایجاد اختلافات شود که یک امر ناسالم است.
در روز های نوروز ، اکثر فال بین ها با استفاده از کلمات و ابراز مفاهیم کلی و مجهول سعی میکنند تا با انداختن رمل، دیدن کف دست، و مسأیل دیګر بازار غیب ګویی های خود را در برابر اندوختن پول رونق دهند. فال ګیری از دیدګاه اسلام حرام مطلق است و دانستن غیب را بجز از خداوند ،قدرت دیګری وجود ندارد تابدان آګاهی حاصل نماید.
آش مراد پختن و قاشق زنی دختران
در روز نوروز، غالبآ زنان نیز آش مراد می پزند. کسانی که به آرزو های خود نرسیده باشد و مشکلاتی در سر راهشان موجود باشد، باور دارند که با پختن آش مراد در روز نوروز، می توانند به مراد خویش برسند. در مراسم پختن آش مراد، نیت صورت ګرفته و دختران دور هم در یک حلقه بدور دیګ نشسته و هرکدام نیتی را که دارد ګرفته و چمچه و یا قاشق بزرګی را دراین دیګ دور داده و تا اینکه آش پخته شده و هرکسی بر وفق مراد کاسهء از آن صرف می نمایند.
این رسوم عنعنوی تنها در بعضی از قریه های شمال افغانستان معمول است. اما در دیګر جا متروک شده و کسی بآن عمل نمی نمایند.
ګره زدن سبزه توسط دختران
در ایام نوروز که سبزه های نو رس و تازه اند و دشت ها و وادی ها رنګ طراوت و شادابی را بخود می ګیرد، دختران آریایی بازهم فال و سرنوشت خود را با بستن و یا ګره زدن سبزه ها رقم زده و این شګون را نیک می شمردند. دراین ایام دختران در حلقه های جمعی به صحرا و دشت ها می روند و با نیتی که دارند، سبزه های را ګره میزنند. این رسم بسیار اندک در مناطق شمالی افغانستان معمول است . اما از لحاظ عقیده تی و بخصوص بعد از اشاعه دین مقدس اسلام، این رسم و رواج پیروی نمی ګردد.
عیدی ګرفتن کودکان و دختران
در روز نوروز رسم عیدی دادن به کودکان تا هنوز در افغانستان رواج دارد و اکثر بزرګان برای کودکان که شادیانه دارند، هدیه و عیدی میدهند. دختران نیز ازین امر بی بهره نمانده و بیشترین هدیه ها به دختران خانواده داده می شود. لذا دراین روز اکثر کودکان خوشحال اند و به بازی های متنوع می پردازند.
خوردن شیرنی ها و شربت و هفت میوه
در نوروز اکثر خانواده ها به تهیه شیرنی ها و شربت ها پرداخته و یکی از حلاوت های این روز هم صرف شربت های متنوع و شیرنی هاست. از قدیم الایام معمول بود و هنوز هم این رسم جریان دارد که در روز بازار ها انواع شیرنی ها و شربت ها بګونه تحفه و نشانهء محبت و خوبی صرف می ګردد.
همچنان خانواده ها در روز اول سال به ترکردن هفت میوه و صرف آن می پردازند که از هفت میوه خشک (کشمش، منقه، شکرپاره، کشته، آبجوش، بادام و چارمغز و سنجد) تهیه می ګردد. و هم با ساختن شربت ریحان نیز ازین روز تجلیل بعمل می آید.
در آب افګندن سبزه ها در آب
زمانی که مردم به ګشت و ګذار در صحرا ها و دشت ها روز نوروز را تجلیل می نمایند، چیدن سبزه های نورس و ګره زدن به آن و بعدا در آب افکندن با نیت هر فرد، جز فرهنګ عنعنوی مردم ما محسوب می شود. این رسم هم از قدیم الایام معمول بوده و تاکنون در سراسر کشور ما پیروی می ګردد.
هفت سین:
(سیب، سنجد، سیر، سرکه، سمارق، سمنک و سبزه نورس) هفت سمبول بهاری است که در خوان هر خانواده بعنوان آغاز بهار پر از همه نعمت های الهی چیده شده و ادای شکرانه خداوند را بجا می آورند و به ساز و سرود می پردازند. خوان هفت سین در افغانستان اکنون کمتر پیروی می ګردد . اما در کشور ایران کنونی تا هنوز مروج است.
در افغانستان بجای چیدن خوان هفت سین، هر خانواده همان روز چلو با سبزی و مرغ می پزند و این خوراک را بعنوان آغاز خوشبختی در طول سال جشن می ګیرند.
بازی ها: کشتی، نیزه زنی، بزکشی
در نوروز بازی های باستانی آریائیان عبارت بودند از کشتی ګیری، نیزه زنی، نشان زنی های تیر و کمان، شمشیر زنی،و بزکشی . این بازی ها در هر محل و قریه و شهر افغانستان تا هنوز هم مروج است و اکثر مردم ازین بازی ها با حرارت استقبال می نمایند.
اما بازی های دیګری نیز دراین روز افزوده شده است که میتوان از جنګ حیوانات، ګدی پران بازی نیز یاد نمود. دراین بازی هم شرط ها ګذاشته می شود.
ماهی و جلبی
پختن ماهی و جلبی یکی از رسوم خاص مردم افغانستان است که تنها منحصر به کسانی است که نامزد باشند و داماد مکلف است که دراین روز (خنچه) را ترتیب داده و علاوه از انواع شیرنی ها و میوه جات، ماهی بریان شده و جلبی را نیز به خانه عروس می برند تا خویشاوندان عروس از آن مستفید شوند. البته این رسم اکنون شکل رقابت را ګرفته و هدایای قیمتی دیګر را نیز شامل میشود که ګاهی از توان داماد بیرون بوده باعث ایجاد اختلافات می ګردد.
سمنک پختن
سمنګ پختن یکی از مراسم خاص نوروز بشمار میرود که آریائیان از زمانه های قدیم سبزه های نورس را چیده و در دیګ می جوشانیدند شیره این سبزه ها را در دیګ چمچه زدن و با سرودن آهنګ:
سمنک در جوش ما کپچه زنیم
دیګران در خواب ، ما دبچه زنیم….
این خوراک نوروزی از زمانه های باستان تا کنون پیروی میګردد و اکثر مردم کابل، شمالی و کوهستان، هرات با پختن سمنک ازین روز خجسته تجلیل به عمل میآورند.
روز دهقان
روز دهقان ، روز نوروز است که از زمانی که یما پادشاه آغاز سال نو را با پیآمد بهار جشن می ګرفت، همه دهقانان ، باغبانان و مالداران با بیرون کردن امتعه زراعتی خود ، این روز را ګرامی میداشتند.
در افغانستان این روز اکنون با مراسم خاص برګزار شده اکثر دهقانان پیامد این روز را با شادی و بازی های محلی و سروده ها جشن می ګیرند.
نکته آخرین:
با همه این ګفته های که در محور رسوم و عنعنات باستانی افغانستان بیان شد، باید یادآور شد که این مراسم هیچګونه ارتباطی به امور دینی بغیر از اسلام ندارد. این مراسم بعد از اینکه دین مقدس اسلام در کشور ما منحیث دین یکتاپرستی پذیرفته شده، در فحوا و محور معتقدات و هدایت های دینی نیز برګذار شده و همچنانیکه ګفته آمدیم ، همه مردم ما دراین روز به عبارت و دعا در حق بزرګان دین و زیارت ها و قبور ګذشته ګان خود نیز می نمایند. پس بیآید این اصل را با همان آیین باستانی شش هزار ساله خویش و با تعالیم از دین مقدس اسلام، با خوشی و منزه بودن آن برګذار نماییم تا صداقت و محبت و صلح دربین ملت ما یکجا شده و کدورت های ازبین برود و افغانستان باستانی ما دیګر دچار رنج و مصیبت و بلا ها نګردد.
و با این امید حلول سال نو و آمدن نوروز را به همه خواهران و برادران افغان خود صمیمانه تبریک و تهینت ګفته، سال که نیکو است از بهارش پیداست.
هر روز تان نوروز و نوروز تان پیروز باشد.